Илдус ФАЗЛЕТДИНОВ. Тәгәрмәч

Гомер тәгәрмәче

Рәссамның үзен дә тәгәрмәч белән чагыштырып буладыр. Ул беркайчан да бер урында гына тукталып торма­ска тырыша, һәрвакыт эзләнүдә, хәрәкәттә. Аның тормыш юлы да ки­скен борылышларга бай булуы белән тәгәрмәч эзен хәтерләтә.

1959 елның 1 гыйнварында Башкортстанның Борай авы­лында дөньяга килгән Салават исем­ле малай балачактан ук җитез, әйләнчек, тәгәрмәч кебек була. Әти­се Мөхәммәт абый да, аның абыйсы да, үзләре рәссам булсалар да, ма­лайның киләчәген спортта күрәләр. Салават, чыннан да, рәсем белән мавыгып, аеруча берүзе кал­ганда бар күңелен сурәтләрендә ачарга омтылса да, барлык яшьтәш малайлары кебек үк, хыялында яңадан-яңа спорт биеклекләрен яулый. Шуңа күрә мәктәпне тәмамлап, Оренбург далаларында армия хезмәтен үтеп кайткач, берничә тапкыр Казан физкультура институтына документларын тапшырып карый. Бәхеткә каршы, уңышсыз... «Бәхеткә каршы» дип әйтүемнең мәгънәсен аңлагансыздыр инде, Салават абыйдан нинди спортчы чыгачагы билгесез, ләкин сәнгать аның йөзендә үзенең талантлы бер әһе­лен югалтыр иде.

Егет аптырап кал­мый, 1981 елда Уфа сәнгать учи­лищесына укырга керә. Моннан ул «бизәүче рәссам» һөнәрен алып чыга. Ләкин, Борай егете өчен бу бик аз була, әлеге һөнәрне ул ба­ры тик җан асрау чыганагы итеп кенә карый. Ә үзе укырга ашкына, шул рәвешле, җитди иҗатка кереп китәргә тели. Ташып торган энергиягә, «тәгәрмәч» характерына ия булуы аңа үзен күп төрле өлкәләрдә сынап карарга мөмкинлек бирә. Мәсәлән, үзгәртеп кору чорында илдә коопе­ративлар хәрәкәте җәелгәч, Борай районында 1987 елда ачылган беренче кооператив та Салават Гыйләҗетдиновныкы була. Ул «Оформитель» дип атала һәм, ни­гездә, художество-бизәлеш эшләре белән шөгыльләнеп, ике ел буена яшәп килә. Ләкин рәссам күңеле белән еракларда була. Аның төп теләге – уку, белемен ка­милләштерү, сәнгатьтә үз юлын табу.

Шушы максат белән язмыш тәгәр­мәче аны бу елларда Мәскәү полиграфия училищесына, Ленинград­ның атаклы Мухин училищесына, Красноярскиның сәнгать институты­на илтеп карый. Ләкин бу сәфәрләрнең берсе дә уңышлы тәмамланмый – егеткә югары уку йорты студенты булу бәхете һаман елмаймый. Бу бәхет кошы Салават абыйның иңенә бары тик 1990 елда гына, Уфа сәнгать институтын­да рәсем факультеты ачылгач кы­на килеп куна. Имтиханнарын уңыш­лы тапшырып, ул әлеге уку йортына укырга керә һәм иҗат дәрьясына чу­ма. Аның иҗатының үзенчәлекле бер юнәлеше икенче курста укыганда ачыклана башлый – яшь иҗатчы ак­рынлап графика сәнгатенә кереп китә. Бу өлкәдә үзенә төп юнәлеш бирүче, остаз итеп ул, бүгенге көндә үзенең иң якын дусларының берсе, М. Акмулла исемендәге Башкорт дәүләт педагогия университетының художество-графика факультеты деканы Тәлгать Хәсән улы Мәсәлимовны атый.

– Аның эшләре миңа бик зур тәэ­сир ясады. Чөнки алар мин күргән бер генә рәссамның әсәрләренә дә охшамыйча, төп эчтәлекләре белән кешенең күңелендә барган хисләр көрәшен гәүдә­ләндерәләр иде. Эчтәлекләре фәлсәфи иде аларның. Шунда мин сәнгатьтә беркемдә дә кабатланма­ган үз юлыңны табу кирәклеген аң­ладым,– дип хәтерен яңарта ул хәзер.

Ләкин моны аңлау гына аз бу­ла әле.

– Институтны тәмамлагач, 1994 – 1997 елларда иҗади бушлык хәлендә яшәдем, – ди Салават абый. – Элеккечә эшлисем килми иде, ә яңа, үз юлым табылмаган. Бу еллар иҗадый планда иң авыр, кри­зис чоры булды. Сергей Есенин әйткән бит әле:

Канарейка с голоса чужого –

Мин дә шушы үз җырымны эзләдем. Тарих, фәлсәфә фәне, психо­логия буенча йөзләрчә китап укы­п чыктым һәм, нәтиҗәдә, дөньяга, сәнгатькә, кешегә карата үзенчәлекле мөнәсәбәт, фәлсәфә, менталитет формалашты һәм шушы белем үзе­нең образлы чагылышын иҗатымда тапты. Чагыштырмача стабиль иҗа­ди процесс башланды, үз стилем, дөньяны үземчә күрүем аның нигезе булды. 1998 елда Русиянең Рәссамнар берлегенә әгъза итеп ка­бул ителүем дә үзенә күрә допинг вазыйфасын үтәде, үз-үземә ыша­нычымны ныгытты. (Русиянең Рәссамнар берлеге – кабул ителү өчен куелган таләпләрнең катлаулы­гы буенча иҗадый союзлар арасын­да беренче урында тора– И.Ф.)

Бүгенге көндә Салават абый дүрт төрле юнәлештә иҗат итә. Менә алар:

2002-2003 елларда рәссамның башкалабыз Мәскәүдә ике персо­наль күргәзмәсе узды. Аның соңгы­сы – «Сар-а-сар» дип аталганы юга­рыда атап үтелгән конгрев техника­сы белән иҗат ителгән әсәрләрдән тора иде. Әйткәндәй, «Сар-а-сар» сүзе әллә нинди чит телдән түгел, ә XIX йөз татар шагыйре Габделҗәббар Кандалыйның шигырь исеменнән алынган. Бүгенге телгә тәрҗемәдә ул «дөнья – куласа» дигән мәгънәгә туры килә. Бер сүз белән әйткәндә, күргәз­мәнең исеме җисемен ача.

Алардан башка Салават абыйның 1995 ел­да – Казанда, 2001 елда – Чиләбедә, «Лимузин» галереясендә, 2002 елда Уфада икенче Бөтендөнья башкортлары корылтае­на багышланган «Башкорт иле» дип аталган күргәзмәләре узды. 2012 елда халыкара дәрәҗәдә үткән «Шүрәле иле», «Тукайның 125 күз яше» сәнгать проектларының авторы да ул. 2008 елдан башлап Алабуга шәһәр музей-тыюлыгында уздырылган «Ак тирмә», «Тәгәрмәч», «Адәм кабыргасы» кебек дистәдән артык арт-симпозиумның оештыручысы һәм кураторы да Борай районында туып-үскән татар рәссамы Салават Гыйләҗетдинов булды. Ул – Башкортстанның кырыктан артык районының һәм Агыйдел шәһәренең герб авторы да.

Иҗади осталыгы һәм республика рәсем сәнгатен үстерүгә керткән өлеше өчен, Салават Гыйләҗетдинов 2013 елда «Башкортстанның атказанган рәссамы» мактаулы исеменә лаек булды. 2019 елның 27 февралендә рәссам мәдәниятне һәм сәнгатьне үстерүдәге күпьеллык җимешле хезмәте өчен Русия Президенты Владимир Путинның Рәхмәт хаты белән бүләкләнде. Бүгенге көндә ул – Башкортстан Рәссамнар берлегенең идарә әгъзасы, оешманың графика секциясе җитәкчесе.

2000 еллар башыннан Салават Гыйләҗетдинов Яр Чаллы шәһәренең «Тамга» төркеме рәссамнары белән хезмәттәшлек итә. Алар белән бер­лектә ул 2002 елда Яр Чаллы ка­ласында, 2003 елда Удмуртиянең башкаласы Ижевск шәһәрендә үз күргәзмәләрен уздырды.

Ә инде ул бизәгән китапларны санап бетерер­лек түгел. З. Биишева исемендәге «Китап» нәшриятында алар елдан-ел дөнья күреп торалар. Аларның иң күренеклесе – биредә 2017 елда башкорт теленә тәрҗемәдә басылып чыккан «Манас» кыргыз халык эпосы булды. Башкортстанда 1994 елдан башлап татар телендә нәшер ителүче «Тулпар» әдәби-нәфис журналын да аның иллюстрацияләреннән башка күз алдына да китереп булмый. Чөнки графика өлкәсендә Салават Гыйләҗетдиновка тиңнәр юк дәрәҗәсендә.

Рәссамның күңеле белән, ул язган картиналар аша беренче тапкыр танышсаң, үзара сөйләшкәннән соң аның җанын өр-яңадан ачасың. Салават абый – менә дигән әңгәмәдәш. Тыңлаучыны ул ялык­тырмый, үзенең фикерен бер­дәнбер хакыйкать итеп сиңа такмый, ә бик оста итеп, аксакалларча, бәхәстә аңлатырга тырыша. Аның белән сөйләшкәндә бер әйберне истә тотарга кирәк: әңгәмә нәрсә ту­рында башланса да, сүз тиздән чал тарих дәрьяларына күчеп, бүгенге көнебезне фәлсәфи күзлектән бәяләүгә килеп тоташачак. Шуның өчен дә Салават Гыйләҗетдинов иҗ­атында кыпчак, һуннар тарихына ки­леп тоташучы мотивларның өстенлек итүе җиңел аңлашыла. Рәссамлык аның күңеленең тышкы чагылышы булса, тарихчы әлеге шәхеснең асы­лын тәшкил итә. Менә бу юлы да рәсем сәнгате турында башланган әңгәмәбез акрын гына тарих, фәлсәфә мәсьәләләренә күчеп китте.

– Салават абый, синең белән очрашыр алдыннан гына мәшһүр язучыбыз Гаяз Исхакыйның «Ике йөз елдан соң инкыйраз» әсәрен кабаттан укып чыккан идем. 1902 елда язылган бу романда әдип татар халкының 200 елдан соң милләт буларак юкка чыгачагы турында фараз итә һәм моның бер сәбәбе итеп, зыялыларыбызның искиткеч дәрәҗәдәге мин-минлеген, үз-үзенә сокла­нуын күрсәтә. Шуңа да бу сорау, бәлки, провокационрак та булып яңгырар... Син милли рәсем сәнгатебезнең бүгенге торышын, аның гомум дөнья мәдәния­тендәге урынын ничек итеп бәяләр идең?

Рәсем сәнгатенең бүгенге хәлен аның җәмгыятьтәге урынын ачыклаганнан соң гына бәяләп була. Әгәр рәссам җәмгыятькә кирәкми икән – ул юкка чыга, чөнки иҗат кешеләре үзләренең шатлык-кайгыларын, идеяләрен халыкка җиткермичә яши алмый торган юка гына катлам вәкилләре ул. Ләкин шушы юка гына катлам дәүләтнең абруен башка илләр алдында күрсәтә, аның интел­лектуаль көчен тәшкил итә. Ватикан, Япония, Франция кебек илләрне генә искә төшерик. Алар кешелек тарихына, иң беренче чиратта, үзенчәлекле мәдәниятләре белән кереп калдылар. Ягъни шушы юка гына зыялылар катламы башка ха­лыклар алдында әлеге милләтләрнең образын тудырды. Япон шигърияте, француз сәнгате мәдәнилекнең гомумкешелек этало­нына әверелделәр. Әлбәттә, бу илләрнең иҗатчылары моның өчен үзләренең милли аристократи­яләренә дә рәхмәтле булырга тиеш. Чын аристократия культураның дәүләт өчен әһәмиятен аңлый ул һәм шуңа да аны үстерергә, башка­лар алдына чыгарга омтыла. Әгәр ил түрәләре сәнгать кешеләренең дәүләт өчен әһәмиятен аңлый икән – дәүләт яши, юк икән – бетә. Сәнгать, мәдәният – илне бербөтенгә цементлаштыручы көч ул.

– Күпләр килешмәс, ләкин, минем карашка, татарның инкыйразга, юкка чыгуга таба тәгәри башлавы аның Ислам динен кабул итүе белән билгеләнә. Син безнең мәҗүси мифологиябезгә генә күз сал. Нинди бай ул һәм нинди генә культураларның чагылышы юк анда! Мәсәлән, убыр, шүрәле – урман рухлары; ат иясе, албасты – дала рухлары. Ягъни татар халкы беренче көннәреннән ук үзендә төрле башлангычларны берләштерә, үзенә кадәр биредә яшәгән урман, дала халыкларының рухи казанышларын, ә димәк ментальлекләрен дә үзендә туплый. Ислам исә, яңа мохиткә килеп керүе белән үк иске мәдәният казанышларына каршы көрәш ача. Әлбәттә, Алмас хан 922 елда мөселман динен изге теләкләрдән чыгып кабул иткәндер. Чөнки болгарлар берничә гасыр Яһүд Хазарстанына буйсынган булалар, аңа салым түлиләр. Алмас хан Ислам динен шушы вассаллыктан котылам, милләтне җыям дип кабул итә. Ул Багдад халифәтенә таба рухи юнәлеш тота. Ләкин, чынлыкта, андагы хәлләрне белми. Бу чорда исә Багдадта ел саен солтан алмашына, интриганлык чәчәк ата, ил хакимнәре бер-берсен үтерәләр. Ислам кабул ителгәч, әлеге хәлләр Болгарга да күчә. Ләкин инде ул тагын да аянычрак нәтиҗәләргә китерә. Җирле халык үзенең меңъеллык мәдәниятеннән мәхрүм ителә, суар, биләр, чуаш кебек кабиләләр, гомумән, яңа динне кабул итми, алар рухи яктан болгарлардан ераклаша. Ә бит болгарларга беркайчан да күп аллалылык хас булмаган. Алар һәммәсе дә уртак бер Аллага – изге Тәңрегә табынганнар. Халык үз эпосларын җуя. Син, мәсәлән, Идел буеннан табылган берәр эпосны исеңә төшерә аласыңмы?

...Салават Гыйләҗетдинов белән сөйләшкәннән соң, аның 15нче катта урнашкан фатирыннан баскыч буйлап йөгерә-йөгерә, урамга чыктым. Күктә кояш нурларын чәчә иде. Кинәт «келт» итеп башымнан: «Кара, Кояш та тәгәрмәч формасында икән ич!» – дигән фикер йөгереп үтте. Шунда мин рәссам иҗатында тәгәрмәч образы өстенлек итүенең серен аңладым... Ул Кояшка якынрак тора бит...