Илне корал гына түгел, милли рух саклый!

Мин Мөнәвир Зәки улы Закиров белән әңгәмәләшәм. Ул тумышы белән Башкортстаннан, ә 1962 елдан бирле Мәскәүдә яши. Атом һәм водород бомбасын сынауда катнашкан. Гыйльми даирәдә танылган шәхес, ике монография һәм фәнни журналларда басылган йөзләрчә мәкалә авторы, «Почет билгесе» һәм «Адмирал Кузнецов» орденнары кавалеры.

– Мөнәвир Зәки улы, балачагыгызны еш искә төшерәсезме? Башкортстан егете ничек диңгезче булып китте?

– Балачак истәлекләре, хәтта җитмеш елдан артык вакыт үткәннән соң да, искә төшә. Сугышка кадәр еллар... 9 нчы сыйныфта укыган Шәриф абыема шатлыклы хәбәр килде: аны очучылар мәктәбенә кабул иткәннәр. Май бәйрәмнәреннән соң ул безнең Төпкилде авылыннан 200 чакрым ераклыктагы Яңавылга укырга барачак.

Туган авылыбыз янында, Кандра тимер юл станциясеннән ерак түгел Сатый тау дип аталган биек тау бар. Бәйрәмнәрдә я гаилә традицияләре буенча ул тауга картлар да, сабыйлар да күтәрелә. Менә Шәриф абыйны озатырга җыелдык, яңа туган Мөхтәрәмне дә өйдә калдырмадык. Бу калкулыкка менгәндә һәрвакыт күңел илһам белән тула: астан узучы поездларны күзәтәсең, ирексездән, бу могҗиза-машинаны, Ватан киңлекләрен аркылыга-буйга гизүчене сәламлисең. Аны озатканда, күз карашың белән ул ерак җирләргә юнәләсең.

Җырлар яңгырый, тальянка уйный... Әмма бөтен игътибар – Шәриф абыемда. Менә ул үзенең беренче тапкыр очучылар мәктәбенә баруы турында илһамланып сөйли. Барысы да игътибар белән тыңлыйлар, сораулар бирәләр, һәм кемдәдер инде аның үрнәгенә иярү уйлары туа...

– Әйе, шулай дип әйтергә мөмкин. Әмма бу карар соңрак килде. Анда, тауда, беренче тапкыр абыем өчен аеруча горурлык хисе туды, һәм мин үземә ант иттем: очучы булырга. Яраткан каеным янына килеп кочакладым да, йөзем белән аның кәүсәсенә сыенып басып тордым. Без гаиләдә алты кеше идек. Икенче абыем Миргазиян мине су өстендә торырга өйрәтте. Ә йөзәргә мин... үзем өйрәндем! Бервакыт җәйге эссе көннәрдә малайлар белән карт тегермән буасына су коенырга киттек. Уянгач, без бертуган Мосавит белән яр буенда чайкала башладык. Ә Миргазиян абыйның нияте бөтенләй башка икән... Ул мине, кулымнан тотып, буа уртасына өстерәде. Каршылык күрсәтү файдасыз иде! Менә су билдән... Тамагымнан... Аяклар төпне тоя башлый... Мин үземә үзем бирелгән берничә секундта бердәнбер дөрес карарга килдем: өскә калкып чыгарга, һаваны сулап йөзәргә!..

Абый елмая, ләкин ярдәмгә теләсә кайсы секундта килергә әзер ул. Ләкин сынаулар бетмәде әле! Ул мине тагын да алга таба йөзәргә мәҗбүр итте. Мин дә йөзәм, бик рәхәтләнеп йөзәм. Хәзер миңа тәнем үзеннән-үзе судан этелеп чыккандай тоела, һәм кул-аякларым белән су өслегенә терәлгәндәй булам. Ә янәшәдә, һәрбер хәрәкәтемне күзәтеп, Миргазиян абый йөзә... Әгәр дә Шәриф абый миндә күккә мәхәббәт уятса, үзе артыннан биеклеккә чакырса, Миргазиян мине су белән чыныктырды, бу стихияне җиңәргә өйрәтте һәм, әлбәттә инде, моряк һөнәренә гашыйк булырга, диңгезнең серле тирәнлегеннән курыкмаска этәргеч бирде.

– Әйе, әйе! Хәрби һөнәргә мәхәббәтем туганым Баян абый белән очрашканнан соң туды, ул сугыштан полковник чинында кайтты һәм Чиләбе медицина институтында эшли башлады, профессор, медицина фәннәре докторы булды. Аны күргәч, күзем яна башлады, шундый ук зифа буй-сынлы булырга, матур хәрби форма кияргә теләдем. Өлкән абыем Миргазиян Ленинград артиллерия академиясен тәмамлап кунакка кайткач, бу теләк көчәйде. Ул ак китель кигән, кокардалар ялтырый, хәрби орденнар һәм медальләр чыңлый, үзенең лейтенант икәнлеге турында сөйләүче тагын ниндидер аерымлык билгеләре бар иде.

Авыл Сабантуе көне иде. Кинәт яшьләр сугышырга кереште. Һәм Миргазиян аларны аерырга кереп китте. Мин дә сугыша башладым, ләкин шунда ук күземә бирделәр... Ләкин монда мин бер нәрсәне аңладым: һәрвакыт гаделлек сагында торырга кирәк! Безнең тату гаиләбез дә, каты чикләвек кебек, беркайчан да үзенең дустын рәнҗетмәс – теләсә нинди нәфрәт һәм ачу утын сүндерер!

– Сугыш башлангач, мин әниемнең беренче ярдәмчесе булдым. Башта – әти, аннан абый да фронтка китте. Бу кырыс елларның бөтен авырлыгы хатын-кызлар һәм яшүсмерләр җилкәсенә төште! Исән калдык, җиңдек! Җиңү көне чын бәйрәм, игълан ителмәгән ял көне булды.

Күп фильмнар төшерелгән, китаплар безнең илне җимергән бу сугыш турында язылган, без анда эшкә сәләтле дистәләгән миллион кешене югалттык. Ә күпме бала тумый калды! Хәтта сугыш кичергән кешеләр дә сугыштан соңгы елларда ачлыктан һәм төрле авырулардан вафат булды. Күп кенә балалар җидееллык мәктәпне тәмамлый алмадылар, авыл халкының кием-салымы һәм аяк киемнәре юк иде, "сәләмә" һәм яланаяк йөрделәр.

Бәхеткә каршы, әтисе дә, абыйлары да сугыш кырыннан исән кайтты. Ә ничә авылдаш һәлак булды! Күпләр хәбәрсез югалды. Сугышка киткәннәрнең яртысыннан артыгы кайта алмады.

Беренче укытучымны яратып искә төшерәм. Бигрәк тә Зөһрә исемле мөгаллимә турында җылы хисләр саклыйм, ул әйләнә-тирә дөньяның матурлыгын күрергә өйрәтте, укучыларда тирә-юньдәгеләргә карата игелек һәм кешелеклелек хисе тәрбияләде. Укытучыларга да, укучыларга да кыен иде. Ләкин берәү дә төшенкелеккә бирелмәде, ачлыктан зарланмады. Туганнар, бер-берсенә ярдәм итеп, түзделәр һәм җиңделәр!

– Мин шул кагыйдәне үзләштердем, хәрбиләр – кырыс, әмма гадел һәм кыю кешеләр. Баян абый игелеклелек һәм хезмәт сөючәнлек үрнәге булса, Миргазиян абый белем һәм танып-белү дөньясында юл ачучы йолдыз булды. Аның фатихасы белән, 1953 елда мин Ленинград югары инженер-диңгез училищесына укырга кердем һәм 1958 елда бу уку йортын тәмамладым, һәм мине атом һәм водород бомбасын сынау өчен Төньяк атом полигонын инженер-сынаучы итеп билгеләделәр. Бик катлаулы шартларда, палаткаларда яшәп, без барлык приборларны әзерләдек. Беренче булып һава сынаулары булды, аннары – су асты сынаулары. Аннары иң көчле "Царь-бомба" сынауларын әзерли башладылар. Шартлау дулкыны, эпицентрдан 7 чакрым ераклыкта булган хәлдә, минем бүрегемне күтәрде, якындагырак хәрби техниканы (чын танклар, бронемашиналар!) изеп кенә үтте. Бу 1961 елда булды, һәм бөтен дөнья Советлар Союзының нинди корал булуын аңлады. Илнең шул чордагы җитәкчесе Н. С. Хрущёвның БМО утырышында: «Без сезне җирлибез! Күрсәтербез сезгә Кузька анасын!» – дип чыгыш ясавын өлкәннәр хәтерлидер әле. Өстәвенә, без Юрий Гагаринны космоска җибәрдек. Безнең көндәшләр илебезнең көчен тойдылар һәм безгә "салкын сугыш" игълан иттеләр. Приборлар артында торып һәм нурланыш ала-ала, "сугыш балалары" янә илне коткарды! Сынаулар полигонында без радиациягә дучар булдык, әмма курку булмады, чөнки безнең буын авырлыкларга әзер иде.

– 1962 елда сынаулардан соң мине Мәскәүгә дәвалануга күчерделәр. Өч ай дәвам иткән дәвалау курсы берничә ел дәвамында яңартылды. Бурденко исемендәге хәрби госпиталь табиблары һәм безнең ил медицинасы арсеналында булган антидот-медикаментлар ярдәмендә мине яңадан аякка бастырдылар! Мин коточкыч нурланыш авыруын җиңдем, канны чистарттылар, лейкоцитлар санын нормага кадәр күтәрделәр, радионуклидлар һәм авыр металларны организмнан чыгардылар. Якташым, медицина хезмәте полковнигы, врач-радиолог, госпитальнең радиология бүлегенә нигез салучы Хисаметдинов Габбас Камалиевич аеруча тырышты. Ул процедуралар белән ярдәм итеп кенә калмыйча, минем рухымны да күтәрде, әхлакый яктан да ярдәм итте.

– Барысы да халыкның берләшүенә бәйле. Сугыштан соңгы бишьеллыкларның уңышлары турында искә төшерәм. Бездә инде тышкы дошманга каршы торырлык куәт бар иде, кешеләр космостагы уңышлардан соң гына түгел, фәндә ирешелгән уңышлар белән дә рухлана иделәр, электрлаштыру, төзелешләр белән горурландылар, авыл хуҗалыгы машиналары эшләп чыгаруга шатландылар. Илне торгызу процессы өзлексез барды. Дошманны җиңү алдагы батырлыкларга илһамландырды. Ил яңадан көч җыйды! Без үзебез көчле булдык! Һәм тиздән демография яхшырды, туучылар саны артты.

– Хатыным Руфина Идият кызы белән инде 60 ел гомер итәбез, ул һәм кыз тәрбияләп үстердек. Ренат улыбыз һәм Индира киленебезнең кызы Парижда университет магистратурасын тәмамлады. Кызыбыз Лилиянең ире – гомеопат-табиб, алар Мишель һәм Ребеканы тәрбиялиләр. Голландиядә яшиләр, шәхси сәнгать галереясе тоталар. Балаларым һәм оныкларым өчен шатмын.

– Мөнәвир ага, бала чагыгызда хәтердә калган берәр якты вакыйга белән бүлешмәсезме?

– “Кызыл таң” газетасы редакциясенә шигыремне җибәргән идем. Шунысы гаҗәп: бастырып чыгардылар!

– Сез татар теле кулланылмаган мохиттә яшисез. Һәм озак еллар. Сөйләм телен тиешле дәрәҗәдә ничек саклап кала алдыгыз соң?

– Бөек татар язучысы Әмирхан Еники минем дустым иде, һәм ул миңа еш кына милли рух турында, туган телемне саклау кирәклеге турында искә төшерә иде. Һәр милләт ихтирамга лаек – шуның белән без көчле дә! Ә үз телеңне саклап калу, балаларны татарча аңларга, аралашырга өйрәтү һәм безнең бай мәдәниятебездән файдалану – милләтнең һәр вәкиленең бурычы! Һәм тагын. Илне корал гына түгел, милли рух саклый! Муса Җәлилне ничек итеп – татарда, Әхмәтхан Солтанны – Кырымда, Муса Гәрәевны – башкортларда, Михаил Девятаевны мордваларда искә төшермисең? Аларның һәркайсы – герой, алар тирәсендә безнең халыклар берләшә. Ахыр чиктә, алар барысы да – безнең уртак байлыгыбыз! Без үстек, эшләдек һәм хәзер дә рухи байлыкны арттыру өчен эшлибез, чөнки ул безне саклый. Ләкин моның өчен берләшү һәм бердәм максатчан хәрәкәт кирәк!

– Менә инде 18 ел Руссия Федерациясе Президенты каршындагы Халык хуҗалыгы академиясендә (РАНХиГС) хезмәт итәм, информатика укытам, техник фәннәр кандидаты, профессормын. Бер үк вакытта Икътисад һәм инновацияләр менеджменты институтында фәнни бүлек башлыгы вазифасын башкарам. Халыкара энергоинформацион фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы булып торам (МАЭН).

Уфа авиация университетында (УГАТУ) еш кына "Башкорт технологик инициативасы" проекты буенча лекцияләр белән чыгыш ясыйм, мин аны үземнең "балам" дип саныйм. Татарстан Фәннәр академиясендә минем инициатива белән гыйльми хезмәткәрләрне заманча компьютер техникасы белән җиһазландырдылар; Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә мәгълүмати технологияләр кертүдә катнаштым. Әгъдәс Хөсәен улы белән берлектә «Әлмәтнең энциклопедиясе»н төзүдә катнаштым. Халыкны, шул исәптән хәрби хезмәткәрләрне социаль тәэмин итү өлкәсендә Ай-Ти-технологияләрне эшкәртүче булып торам.

– Минем биографиям ил тарихы белән ныклы бәйләнгән. Без ялангач, ач булдык, әмма бездә җиңүчеләр рухы яшәде. Бу сыйфат хәзерге базар шартларында да актуаль. Бары тик халык бердәмлеге генә җиңүләргә китерә. Аны дошманнардан сакларга кирәк, алар бар һәм булачак. Тормышта һәр кешенең тышкы тискәре йогынтыны танучы, "эзләү системасы" булырга тиеш, һәм теләсә нинди сынауларга әзер булырга кирәк!

Әңгәмәдәш – Әнис ШӘЙМӘРДАНОВ.

Мәскәү шәһәре.