Һәр халык та кыз биргәндә, яки егет өйләндергәндә, каршы якның нәсел-ыруын өйрәнгән, җиде буынын тикшергән. «Оясында ни күрсә, очканда шул булыр», — ди бит халык мәкале. Егет-кызның нәселе яхшы булуы — никахлашуда төп шарт.
Яучы тарафыннан кыздан ризалык алынгач («ак бирү»), шуның билгесе итеп, булачак киленнең ак бистәре (сөлгесе) һәм күчтәнәчләр биреп җибәрелә. Яучыга төгәл күрешү көне әйтелә. Егет ягыннан кызны алырга кияү һәм берничә туганы бара. Өстәл корыла. Егет ягы җыр башлый:
Биеккәйләр икән баскычыгыз,
Сафьян итек белән басарбыз.
Алтыны булмаса да, көмеше бар,
Көмеш ачкыч белән ачарбыз.
Кара сыерларның мөгезләрен,
Каерып алырларга килдек без.
Инәсеннән-атасыннан бөбекәен
Аерып алырларга килдек без.
Бөркәнчек ябынган кызны чыгаралар. Егет аның йөзен ачып карагач, кодачага бүләк бирә:
Кыз белән егет чаршау эченә кереп китә. Егет ягыннан килгән кодалар җыр башлый:
Көмешләр йөзек без койдырдык,
Сез — кодаларны эзләп таптык,
Гөлләр чәчәк аткан бакчадан.
Ап-ак келәт алларына гына
Ак киндерләр чыгарып тараттык.
Кода-кодагыйлар булышаек,
Нәсел — ыруларыгызны яраттык.
И улды инде, туганнар, улды инде,
Туасы да айлар туды инде.
Чакырылган кодаларыбыз килде инде,
Безнең күңелләребез булды инде.
Егет ягы белән капма-каршы җырлыйлар:
Гомерлеккә бергә булаек –
Чәчерәплөр төшкән, томрап үскән,
Уйсу җиркәйләрдә бер бодай.
Сезне — безгә, безне — сезгә
Сөепләр дә биргән бер Ходай.
Кара урманнарга миннәр кердем,
Булган эшләремне ташлап килдем,
Сез, кодаларымны, күрергә.
Сөнекәй буйларыннан чыккан чакта
Кулъяулыгымны суга ташладым.
Үз кодаларымны күргәчтен,
Аек баштан җыру башладым.
Кыз ягы кияү егетенә җырлый:
Киртәләр тотсаң, иртә тот,
Безнең туганкайларыбыз сезнең кулда,
Кадерләрен белсәң, иркә тот.
Полотна да яулык, полотна —
Яңгырларга бәйләп чылатма.
Безнең туганкайларыбыз сезнең кулда —
Авыр сүзләр әйтеп, елатма.
Кызга әнисе, туганнары җыру әйтә:
Ишекләр ачып кергән чакта
Чөйдә бистәрләрең ак булсын.
Кичен йокыларың татлы булсын,
Иртән йокыларың сак булсын.
Китәр алдыннан егет ягыннан килгән кодалар:
Ындыр артларында тигәнәк,
Ашадык та, эчтек лә — хөрмәт күрдек,
Тауитәек (теләк телик — И.Ф.) инде чибәрләп.
Тәрәзәләр ачып, мин сызгырдым,
Чапкан печәннәрем кипсен дип.
Чапкан печәнкәйләр кипте инде,
Безгә кайтырларга вакыт җитте инде, — дип җырлый.
Хушлашалар. Туйның көнен, парларның санын, кунакка кемнәр аласын сөйләшеп, юлга кузгалалар.
Егет ягында туй башлангач, табын артына капма-каршы рәт булып утыралар. Кыз ягыннан килгән кодалар бирнә тарата. Аш-су барышында капма-каршы җырлашу туйны эчтәлекле, күркәм итә. Егетнең әни-әтисе җырлап табынны ача:
Сөнекәй сулары — агымнар су,
Басма башкайларын калкыта.
Безнең кодагыйлар шундый яхшы
Өстәл башкайларын балкыта.
Киҗеле дә күлмәк эчләрендә
Леп-леп итә минем тәннәрем.
Бүтән кешеләрдән алай түгел,
Сезне күрсәм — бетә хәлләрем.
Кызның әти-әнисе җавап итеп:
Сез, кодалар, белән йөрешергә
Озын гомер бирсен Ходаем.
Күгәрчен дисәм, күкләр түгел,
Быелкай да чәчкән ашлыгым
Бодайлар да белән гел борчак.
Без ашаганнарны, без эчкәнне
Кайтарырбыз микән берәр чак, —дип җырлый.
Егет ягы кыстарга керешә:
Кара урманнарга никләр кердең,
Бер төп имәннәр дә кисмәгәч?
Кодалар да булып никләр килдең,
Бер стаканнар да эчмәгәч?
Өстәл башкайларын күркәм итеп,
Бакча артларында имәнлек,
Имән кисәрләргә килмәдек.
Кыстамагыз, кодалар, исертмәгез,
Эчеп егылырларга килмәдек.
Бакал(ы) базарларына сез барыгыз,
Акчаларын үзебез түләрбез.
Сездә ашаганнарны, сездә эчкәнне
Өебезгә кайткач сөйләрбез, —
дип җаваплый. Кыз артыннан килгән әйберләр эленә:
Бадьяннар салдым суларга,
Канәферләр салдым батмаска.
Кире әйләнепләр кайтмаска.
Килен түшәге җәелә. Башта анда кияү ягыннан парлы кеше, апа-җизни яки абый-җиңги ауный. «Икәү ятсын, өчәү торсын»,—дип әйтелә һәм шунда ук үзләреннән бер бүләк (сарык яки бозау) вәгъдә ителә.
Шуннан табынга туй күчтәнәчләре чыгарыла. Ике бөтен ипи, бер каз, бер чирек эчемлек алып киләләр. Бу нигъмәтләрне чакыручы кодалар чыгара. Кара-каршы җырлашу дәвам итә.
Гомерләр безләр, и күрмәдек,
Болай зурлап кадер итүне.
Китәр вакытыбыз җитеп бара,
Хуҗалар икмәк, күчтәнәчләр чыгара:
Сандугачлар гына кайда сайрый,
Безнең кодаларның аш-сулары чыга,
Егет ягы кодалары җырлый:
Ничекләр тартып килде атыгыз?
Сөнекәй буйлары тал гына,
Безнең кодагыйның күчтәнәче
Шикәрләр дә түгел, бал гына.
Кайда төшә аның пычкагы (кыйпылчыгы — Ф.И.)
Безнең күчтәнәчләр бик күп түгел,
Түгәрәк күлләрнең уртасында
Үрдәккәйләр белән каз гына.
Безнең күчтәнәчләр зурдан түгел,
Ипекәйләр белән тоз гына.
Безнең турыбызда ниләр бар?
Түгәрәккәй генә күлләр бар.
Ипекәй-тоз дип кенә әйтмәгез,
Ипекәйдән олы ниләр бар? —
Килгән ипи, күчтәнәчләр тәмләп карала, кискәләп бирелә. Казны да алып чыгып, турап бирәләр. Аны тураучыга зуррак бүләк, мәсәлән, яулык бүләк ителә. Эчемлек тә чәркәләргә салынып, тәмләп карала.
Безләр ашадык, безләр эчтек
Монда ашаганга, монда эчкәнгә
Артык бирсен Ходай дәүләтне.
Ишекләр ачтым, түр күрдем.
Сандыклар ачтым, гөл күрдем.
Сез кодаларыма килә куйгач,
Буй күтәрә алмаслык сый күрдем, —
Алып килгән күчтәнәчләренең яртысы (бер ипи, каз) кире кайтарып бирелә. Кодалар кайтырга җыена башлый:
Җирән атлар җиктем, чыктым киттем -
Алып кереп китте билчәнгә.
Без ашаганнарны, без эчкәнне
Ә хуҗаларның кадерле кунакларны бер генә дә җибәрәсе килми:
Сез - кодалар белән йөрешергә
Озын гомер бирсен Ходаем.
Камыт баукайларың, әй каештыр.
Каерып, ай, җигеп булмыйдыр;
Килгән кодаларның асылларын
Кодалар үзләре генә китми, алар белән кыз да китә:
Алайлар иттек, болайлар иттек,
Арпалар да куштык бодайга.
Индекәйләр шөкер бер Ходайга —
И шаулый да нарат, шаулый нарат.
Нигә шаулый икән бу нарат?
Шауламас ла иде, ай бу нарат —
Атларымны җиктем, юлга чыктым.
Әүвәлгедән калган йола ул.
Аерылышу вакыты җитә - кунаклар китәргә әзерләнә:
Урамнарга купислар туктаган,
Без ашаганга, без эчкәнгә
Риза-бәхил булып калыгыз.
Безләр килдек, хөрмәт күрдек,
Инде үзегез шулай барыгыз.
Күк кабаклары ачылса, әй, ачылса,
Күк өсләрен шунда күрербез.
Килер бәхеткәйләрең ким булмаса,
Гомерләргә бергә йөрербез.
Хуҗалар сыйлап озатып кала. Шулай итеп туй тәмамлана.
Бакалы районы Яңа Балыклы урта мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы Рәсимә ШӘЙДУЛЛИНАдан филология фәннәре кандидаты, доцент Илдус ФАЗЛЕТДИНОВ язып алды.