Марат КӘБИРОВ. Ул. Повесть (4)

4

Ул миңа тетрәнүләр алып килде.

Гадәттән тыш күренешләр, акылга сыймый торган нәр­сәләр белән очрашу һәрвакыт ниндидер хәвеф, аңлатып бул­мастай авыр тойгылар калдыра. Бигрәк тә ул ниндидер куркыныч тудырырга мөмкин булганда. Һәм гасырлар бу­ена тупланган белемне, урнашкан кагыйдәләрне җимермәс өчен, андый күренешләрне кире кагарга, аң уйнавы, хыял, яки берәр авыру итеп карарга мәҗбүр буласың.

Ләкин мин авыру да, ахмак та түгел идем.

Һәрхәлдә... Чирле яки тиле булган хәлдә дә, мин ял­гыз түгел идем. Минем кебекләр дөнья тулы иде.

Кеше гомер буена галәмдә үзенең ялгыз икәненә ыша­нырга теләмәгән. Җир халыкларының риваять-легендаларында башка дөнья вәкилләре белән очрашулары хакында санап бетергесез мәгълүматлар саклана. Без тормыш рәве­шебезгә нинди дә булса йогынты ясый алырдай тәнсез затлар белән уратып алынганбыз дигән фикер исә бигрәк тә киң таралган. Һәм аларның күбесе бүгенге заман кеше­ләре сөйләгән нәрсәләр белән уртаклыкта тора.

Мин кайчандыр очраклы укыган язманы хәтерләдем.

«Көтмәгәндә мин юлның уң ягындагы чокыр янында искиткеч гүзәл яктылык күрдем. Кыңгырауга охшаш пространствода санап бетергесез утлар җемелди иде, алар­ның бер-берсе өстеннән баскыч сыман сибелгән нуры күзне камаштыра. Ныклап күзәтер өчен аларның хәрәкәтчәнлеге комачаулый, алар бертуктаусыз аска-өскә, уңга сул­га сикереп биешәләр. Ләкин бу нурларның күп өлеше бер хәрәкәтсез тора бирә. Юлдашларым мине чакырып алдылар. Һәм бу затларны якыннанрак күзәтә алмага­ным өчен чиксез үкенеп, юлдашларыма иярергә мәҗбүр булдым. Мин бу затларның нәрсә булганлыгын мәңгегә дә белә алмаячакмын».

1768 елның сентябрендә ике юлдашы белән Лейпциг университетына укырга барган уналты яшьлек егет күр­гән моны. Бәлки, бу хәл гомеремдә дә хәтеремдә калмас иде. Әгәр дә... Беренчедән, әлеге егетнең исеме Гете булмаса. Икенчедән, мондый күренешләр хакында бик күп­ләрдән ишетмәгән булсам.

Әдәби иҗат белән шөгыльләнгән дәвердә, мин чит дөнья вәкилләре белән очрашкан кешеләрне җитәрлек күрдем, аларның хикәятләрен тыңладым. Кемнәрдер сә­ер өермәгә эләгеп киткәннәр, кемнәрдер чит-ят затлар белән очрашкан һәм каушап, дулкынланып калганнар. Алар миңа әнә шул авыр хәлдән котылу, үзләренең сәер кичерешләренә терәк-юаныч табу җәһәтеннән сөйләделәр. Тик мин аларның ялгыз түгеллекләрен искәртүдән, мон­дый хәлләргә юлыгучыларның бихисап булуыннан башка бернәрсә дә тәкъдим итә алмадым. Хәтта аларның сүзлә­ренә тулысынча ышандым дип әйтә дә алмыйм, аларның хикәяте миңа чынбарлык булудан бигрәк, ниндидер әсәр өчен файдаланырлык өстәлмә деталь буларак кирәк иде.

Мин аларны кеше башына төшкән бәла буларак тү­гел, ә минем өлешкә тигән әдәби табыш дип кабул ит­тем. Минем дә бармагым үз ягыма кәкре иде.

Хәзер менә аларның кайгысы үз башыма төште. Ни өчендер мин моны әдәби материал булудан бигрәк, шәх­си фаҗигам итеп тойдым. Мин инде язу өстәле янына якын килә алмадым, ул тагын минем белән сөйләшә башлар микән, кайчан күземә күренер икән, дигән шик җа­нымны тырмады. Минем һәр минутым нәрсәдер көтүгә, ниндидер куркуга әзерләнүгә әйләнде, һәр минутым шом белән тулды.

Һәм тирә-ягыма, узган гомеремә әйләнеп карадым.

Укуны тәмамлауга, мин үз икмәгемне игәргә тотындым. Юк, бернинди дә изге нияттән, югары максатлардан түгел, башкаларга ияреп кенә, дөньяның барча мәхлугы үзенә ри­зык юллаган сыман. Бүтән яшьтәшләрем, чордашларым кебек үк, мин дә, күзләремне чатырдатып йомып, бәхет өчен көрәш мәйданына ташландым, үземә тиешле уңайлыклар­ны, тормыш шартларын даулап, дан, мал, дәрәҗә өчен тарт­калашырга тотындым. Мин башкалардан яхшырак та, ким дә түгел идем, үземне уратып алган миллионнарча гадәти кешеләр кебек үк, «тормыш ул – яшәү өчен көрәш», «һәр­кем үз язмышына үзе хуҗа» дигән тәгъбирләрне кабатлап гомер сөрдем. Кемгәдер ярдәм итүне, авыр хәлгә калган­нарга аз гына булышуны мин беркайчан да үз бурычым дип санамадым. Теләсәм – ярдәм иттем, теләмәсәм – юк. Барысы да кәефемә карап иде. Нинди дә булса җина­ять кылып, кешелек кануннарын бозмасам да, хыялымда гына кемнәрнедер җирдән юк итү хакында, кемнәрнедер кимсетү, рәнҗетү, изеп ташлау хакында уйламадым дип әйтә алмыйм. Ләкин бозык уй – җинаять түгел. Адәм баласының барысы да диярлек күңелендә явыз һәм кан­сыз уйлар асраган килеш, җәмгыятьнең абруйлы әгъзала­ры булып яши бирә. Чөнки алар шул хыялларын тормыш­ка ашырмыйлар. Бәлки, намуслары кушмыйдыр, ә бәлки, куркаклыклары ирек бирми.

Мин кем идем соң? Нинди идем?

Үземне артык намуслы да, куркак дип тә әйтәсем кил­ми. Мин шушы дәвернең гади бер баласы идем. Үз өстемә артык йөк алырга, кемнәр өчендер җаваплы булырга теләмәгәнмендер. Чөнки кешеләргә яхшылык кылырга теләп тә, бөтен мир алдында адәм мәсхәрәсенә калган­нарны, үзләренең изге ниятләре аркасында язмышлары җимерелгән шәхесләрне һәр адымда күреп килдем, мон­нан тиешле сабак алдым. Минем алар кебек булырга те­ләгем юк иде. Мин гади адәм балаларына язган гади бәхеткә, кешечә тормышка хаклы идем. Мин шуңа ом­тылып яшәдем. Шушы мәңге үз артыннан ияртеп, мәңге кулдан ычкына торган бәхет артыннан күзем тонып ча­бып хәтсез вакыт үтте.

Һәм менә бүген...

Бүген уянып, һушыма килеп тирә-ягыма күз салсам, мин анда бушлыктан башка бернәрсә дә күрмәдем. Тирә- якта – бушлык, күңелдә чарасызлык иде. Мин бары тик рух төшенкелеге, алҗу, тормыштан һәм кешеләрдән канәгатьсезлек тойгысы, җимерелгән хыял, алданган өмет­ләрнең әрнеп сызлавын гына күрдем. «Тормыш бу!» – дип әйттем мин үземә. Һәм ирексездән сорап куйдым: «Тормыш шулай икән, ни өчен яшәргә соң?»

Авыр уйларымнан арынырга теләп, урамга чыктым. Минем авыр хисләр әсирлегенә биреләсем дә, үз-үземә кул саласым да килми иде. Бары тик урамда, үзем ке­бек үк кешеләр арасында, теләктәшлек, яклау табасым, үземнең тормыш рәвешенә аклану эзлисем генә килә иде.

Тик, күкрәк тутырып сулыш алу белән, үземдә нәрсә­неңдер үзгәрүен тойдым. Мин шул ук һәм шул ук түгел идем. Сыра банкасы тотканнарны күрү белән, күңелемә шом йөгерде. Чөнки аларның күбесе яшьләр, хәтта мин­нән дә күпкә яшьрәкләр иде.

Алар, каршысына кем килгәнен белмичә, исерек ка­рашларын киләчәккә төбәп, сукыр адымнар белән алга ашкыналар. Алар бу дөньядан тончыгып, бүтән дөньяга күчәргә теләгән кебекләр. Бүтән дөнья – монда икәү ге­нә. Берсе – рухи матурлык, гүзәллек дөньясы. Тик ул бүген берәүгә дә кирәк түгел. Ул искелек калдыгы бу­лып тоела. Ул – аларның әти-әниләрен үзенә буйсынды­рып, шундый асыл сөяк балаларны, фәкыйрьлектә үсәр­гә мәҗбүр иткән, эшләтергә һәм уйландырырга тырыш­кан каһәрле, дошмани дөнья.

Икенчесе – гади. Аз гына сыра эчеп куйдың да... Аз гынадан күбрәк кенә исердең дә... Нык кына исердең дә... Син үзеңне әллә кем итеп тоярга мөмкинсең... Сиңа дөнья мәшәкатьләре комачауламый. Син бер генә. Синең тирәң­дә барысы да бөтерелеп йөрергә тиеш. Син яшь, көчле...

Ә көчле булмасаң? Ә син гади һәм көчсез булсаң?

Мин үзем бик көчсез түгел идем. Ләкин мин беренче тапкыр шушы ташкын алдында үземнең көчсезлегемне сиздем. Мин курыктым. Юк, үзем өчен түгел, мин үз-үземне саклый алыр идем.

Мин, күңел кайту, нәфрәт ташкыны тәэсирендә, шу­шы яшьләргә, борын астында ана сөте дә кипмәгән бала­ларга сугудан курыктым. Ул балаларга сугып та, аларны үз урынына утырта алмаячагымнан, адәмчә яшәргә мәҗбүр итә алмаячагымнан курыктым.

Болар бердәм һәм акылсыз иделәр. Боларны тыеп бул­маячак иде. Юк, бу аталар белән улларның әллә кайчан­нан килгән бәрелеше түгел, бу бүтән иде. Ата белән ул­ның бәйләнеше монда бөтенләй юк иде. Болар әтиләренең дә, әниләренең дә кем икәнен белми үскән милләтсез һәм тамырсыз бер токым иделәр...

Мин кинәт туктап калдым. Болай уйларга тиеш тү­гел идем бит. Мин болай уйлый белми идем. Әле берни­чә көн, берничә сәгать элек кенә мин дә шушы яшьләр­нең берсе идем. Нәрсә булды соң? Нәрсә үзгәрде? Тормышта сизелерлек борылышлар, кискен үзгәрешләр булмады лабаса. Барысы да шул килеш, элекке килеш.

Мин үзгәрдемме?..

Хәзер инде урамда да иркенләп йөреп булмый, ул да котсыз һәм шомлы булып күренә, әллә нинди уйлар уй­ларга, киләчәккә һәм үткәннәргә карарга мәҗбүр итә иде. Мин монда үземә тынгылык тапмаячакмын.

Кабат өйгә кердем. Дөресрәге, мин үзебезнең фатир ишеге янында гына аңыма килдем. Хатын гомергә бул­маганча елмаеп басып тора иде. Аның якты елмаюын тыныч кына кабул италмыйча, мин дә елмайдым. Һәм кулымны аңа суздым. Һәм аптырап калдым. Кулымда чәчәкләр иде.

– Рәхмәт, кадерлем! – дип кочаклап алды ул мине. – Рәхмәт! Күптән синнән шуны көтә идем...

Минем бу хакта уйлаганым да юк иде. Өйләнешүе­безгә елга якын гына вакыт үтсә дә, мин аның хакында, керләреңне юып, ашарыңа әзерләп, хаҗәтеңне үтәп тор­ган кешенең чәчәкләргә дә мохтаҗ булуы хакында күптән инде оныткан идем. Мин үз эшемне эшлим, ул үзене­кен. Һәркайсыбызның үз бурычы. Ә минеке күпкә авыр­рак та әле...

Шул уйлар белән мин артка борылып карадым һәм... кычкырып җибәрүдән чак тыелып калдым. Баскыч мәй­данчыгында миңа бер тамчы судай охшаш кеше басып тора иде. Мине күрүгә, ул сизелер-сизелмәс кенә елмаеп куйды да аскы катка атлады...

Фото: nova24.uz