Фәнзәлия МӘСНӘВИЕВА. Миңа бернәрсә дә кирәкми. Хикәя. (Ахыры)

Аныкында ут яна әле. Байларның таш диварлары күләгәсендә дә югалмый. Ул зур йортларның егермеләп тәрәзәсенең берсендә генә уты пыскый бит. Әйе, нәрсә дип төзиләрдер болындай зур сарайларны, үзләре бер бүлмәсендә тычкан утыдай лампа яндырып утыргач. Ә аның өе әллә зур булмаганга, якты нур, эчкә сыймагандай, бар тәрәзәләреннән урамга эркелеп чыга.

Үткән еллар кайтавазы булып, авылда нигезе суынганнарның кадерле истәлекләрен яңартып, балачак, яшьлекләрен хәтерләтеп утыра мондый йортлар. Инде үзләре картаеп барган буын кешеләре аның янына хәер бирергә дип кенә түгел, үткәннәре белән очрашырга, шул еллардан берәр хис, хатирә яңартырга дип килә бит. Карчык моны сизми, белми дисезмени?

Бу дөньяда барысы да исәпле икән. Аңа да соңгы еллары санап кына бирелгән булып чыкты. Дәваханәдә терелеп аякка басуыннан соң төгәл биш ел яшәде. Авыртынмый, сызланмый, авылның кирәкле кешесе булып үткәрде бу елларны. Кышның бер кичендә үзенчә бар мәшәкатьләрен төгәлләп йокларга ятты. Утын сүндерер алдыннан пәрдәне тартып тәрәзәдән карады. Тышта кар яктысы иде. Ай да калыкканмы, күк йөзенең уртасы якты. Офык читләре генә каракучкыл төстә булып, күз күреме ераклыкта караеп күренгән җир белән тоташа. Буран чыгасы көннең алдыннан гадәттә шулай була. Иртәгәсен туачак шул матур көнне күзаллап, йокыга талды. Һәм башкача уянмады.

Икенче көнне буран чыкты. Яңа елдан соңгы, бар галәмне акка төрә торган, ул яраткан җиңелчә, җылы буран. Бер үк кенә бәндәләргә зыян китермим, дөньяларга авырлык салмыйм дип яшәргә тырышкан, фанилыкта үзенә күптән тиеш рәхәтлекләрне кыенсынып кына кулланган карчык шул рәвешле йоклап киткән җиреннән бакыйлыкка күчте. Авыртыну-сызлануларсыз, уфтанусыз калдырып китте дөньяны. Бу кадәр җиңел үлем миңа тиеш идеме, бик артык хөрмәт булмасмы дип икеләнергә, кыенсынырга өлгерми дә калды.

Язын, җирләр ачылып, аяк асты бераз ныгынгач та, авылның борынгыдан яратып эчкән чишмәсе янына ят машина килеп туктады. Чынлап та ят иде машина. Зур булмаса да уңган, булдыклы останыкы сыман кирәкле корылма, инструментлары үзендә. Беркетелгән җир боравы, күтәргече, чүмече, йөк сала торган тартмасы да бар. Заводта эшләнгәнгә ошамаган. Шул берәр булдыклы адәм кирәк дип тапкан өстәмәләрен үзе корыштыргандыр. Кешеләре дә җитез, булдыклыга охшап тора. Кабинадан төшеп, чишмә тирәсен карадылар, кулларын сузгалап, тирә-якка төртеп күрсәтеп нидер сөйләштеләр. Үзара киңәштеләр ахыры. Аннан эшкә керештеләр.

Авылда хәзер җиңел машина күбрәк йөри. Хәер, эшлекле адәмнәре дә юк чутында бит. Трактор гөрелдәгән тавышны ишетсә, авылныкылар хәзер, йортта булсалар, капкадан үрелеп, өйдә икән, тәрәзәдән карап, «кем бу, нишләп йөри?» дип үз эшләрен читкә куеп, кызыксыналар. Кулларыннан эш төшкән, әмма күңелләрендә шушы туфракка тартылу гомерләре буе калачак кешеләрнең авылларның кабат тернәкләнүенә өметләнүе инде. Күренә башлады бит андыйлар да. Я берәрсе мал үрчетергә тотына, я яшелчә үстерә, аларныкы кебек төпкел авылларда да чирәм баскан басуларны эшкәртүчеләр дә бар.

Бу юлы да машина гөрелтесе игътибарсыз калмады.

Чишмә кешеләрнең бакча артындагы тау астыннан агып чыга. Ерак түгел, кул сузымы гына ара. Тигез болыннан ашыкмый гына агып, ярларын урыны белән кәҗә талы баскан инешкә кушыла. Борынгыларның авыл өчен шушы урынны сайлаулары да, мөгаен, чишмә өчен булгандыр әле. Чишмәне карап торганнар, аңа кышын да юл өзелмәгән. Соңрак та шулай дәвам итте әле. Тик берзаман урамнарга су колонкалардан гына килә башлады. Тимер торбалар аша йөрсә дә, су йомшак, тәмле иде. Ун-унбиш йорт аша урамнарга куелган колонкаларга рәхәтләнде халык. Шул рәвешле чишмәгә юл онытылды.

Дөнья куласа, әйләнә дә бер баса шул. Колонкаларны һәр даим карап, төзекләндереп торырга кирәк. Колхозлар таралгач, билгеле, суүткәргеч тә хуҗасыз калды. Торбалар тегеннән дә, моннан да тишелә, я насосы ватылып чыга. Ватыклыкларны төзәтеп өлгерә алмагач, ахырдан су бирү бөтенләй тукталды. Бала-чага, мал-туар төшеп имгәнер дип, аларның коеларын күмеп куйдылар. Тимер колонкаларга ия шунда ук табылды. Кая, ничек югалганнарын сизүче дә булмады. Сәрхүшләр ушлырак булып чыкты, металл сыныгына илтеп тапшырдылар. Ярар, аларга да нәрсәдер тиештер бит инде. Сәрхүш дигәннәребез дә шушы авыл кешеләре – социализм, коммунизм төзүчеләрнең җиде юл чатында калган соңгы буыны иде.

Бакча артларындагы тау битләвендәге мәшәкатьне «ни булыр бу» дип, карап торган авылныкылар да берән-сәрән, икешәр-өчәр булып эшем ияләренең ни кылганын үз күзләре белән күрергә килделәр.

Ят машиналы адәмнәр чишмәне терелтә иде. Терелтә дип, исән иде ул. Суын тирәнәйтәләр, агым юлын ачалар, тирә-ягына таш түшәп, өстен чардуган сыман түбәләп алырга җыеналар. Су улактан гына агып чыгачак. Болар су чыганакларын төзекләндерү өчен махсус оешкан кешеләр икән. Үзләренең проект сыман сызымнарын да күрсәттеләр.

Халык бу яңалыкка бик риза иде. Тик бер сорау килеп калыкты.

Әлеге сорауны бу эшләрне үтеп барышлый күреп калып, машинасын бирегә борган авыл биләмәсе башлыгы бирде.

– Ниме соң, егетләр, чыгымнары күпме булыр икән? Аны быелгы бюджетка кертмәгән идек бит әле.

– Хакы түләнгән. Авылдашыгыз Гөлфәриха Хисмәтуллина дигән кеше былтыр ук түләп куйган иде. Көздән тотынырга өлгерә алмый калдык. Шуңа менә быелгы сезонны сездән башладык. Әбекәй үзе мәрхүмә булып киткән икән, урыны оҗмахта булсын.

– Чишмәне тергезергә дигән уй бар иде ул… – дигән булды башлык. – Кул җитеп бетмәде.

Башкалар эндәшмәде. Кемнәрдер ярдәмгә алынды. Озакка сузмадылар, ике көннән чишмә тирәсе килеп-китеп йөрер өчен уңайлы урынга әйләнде. Күзен тирәнәйтеп ачып җибәргәч, суы кайнап, ургылып чыга башлады. Инешкә төшкән агымы да иркенләп, җәелеп китте.

Эшне төгәлләгәч тагын бер сорау калыкты.

– Башка авылларда чишмәләрнең исемен матурлап язып куялар. Сездә ничек итәбез?

Чишмәнең исеме юк иде. Электән дә Чишмә дип кенә йөртелгән. Исемнәр күп чишмәле авылларда гынадыр. Аларныкы – бердәнбер. Осталарның берсе:

– Әби боларны хәергә эшләтәм дип сөйләнгән кебек иде… – дип, сүз агышына оеткы салмакчы иде дә…

Исем кушабыз димәделәр. Чишмә икәне күренеп тора бит. Үзләре генә түгел, юл өсте булгач, башка авылныкылар да машина белән килә. Язып куюдамыни хикмәт? Авылдашларга ничек таралгандыр, Гөлфәриха карчык терелткән чишмәгә хәер дигән мәгънә кагылып калды. Тик бу мәгънә сәдака дигәнне аңлатмый. Кешеләр күңелендә ул, заман нинди калыпларга кертсә дә, авылның беркайчан да югалмаячак юмартлыгын, киң күңеллелеген, ихласлыгын гәүдәләндергән мәңге тынмас Чишмәсе булып калачак иде.

Фото: smartik.ru