Кәрим КАРА. Зур акчалар. Повесть (4)

(Дәвамы.)

Алда балкыган утлар күренгәч, Илшатның янәшәсендә утырган Гайнулла әйтеп куйды:

– Соңгы авыл – Бычино. Карап кал, Илшат, бер айсызбашкаавылкүрмәбез. Илшат нәрсәдер күрергә өмет итеп тәрәзәгә каплан­ды. Утлар анда-монда бер генә, өйләрнең шәүләләре караеп күренеп кала. Кешеләр тәмле төшләр күреп йоклый торганнардыр. Ә монда төн убырлары, чут­сыз чакрымнар үтеп, якыннарын хәсрәткә салып йөрергә мәҗбүрләр. Һәр кеше үз өендә тыныч күңел белән ятып йокласын ул, менә шул чакта бу җирдә тәртип дигән сүз. "Урал" авылны урап үтеп киң елга­га якынлашты.

– Ничек чыгабыз бу елгадан? – дип аптырап Гай­нуллага таба борылды Илшат.

– Юлы бар аның, әнә билгеләр, озын-озын таяк­лар кадап куелган, шулардай читкә китмәсә чыга, – дип аңлатты Гайнулла. Ул арада машина үкереп ел­гага кереп китте, әкрен генә алга талпынды. Көпчәкләр зыр әйләнеп ком чәчтеләр, салон дер кал­тырады. Чыктылар алай да, тауны менгәч тә юл та­гын урман эченә тартылды. Юл түгел, лежневка диг­әннәре шуннан башлана икән. Машина бүрәнәләр өстендә уенчык сыман сикергәләде, көпчәкләр әле бер якка кереп чумдылар, әле икенче якка янтайды­лар. Утын агачы урынына бәргәләнеп кенә йөрделәр салондагылар. Мең бәла белән шундый юлдан унҗ­иде чакрымны үтеп, ниһаять, машина лампочкалар яктыртып торган өч-дүрт вагон янына килеп туктады. Тукмалган төсле булган Илшат, көч-хәл белән рюк­загын сөйрәп җиргә төшеп басты, тирә-ягына күз йөгертте. Зур булмаган аланда вагоннар бер рәткә тезелеп киткәннәр, аларга каршы тракторлар, экс­каваторлар, краннар тезелгән, әйләнә-тирәдә кереп адашырлык тайга. Исәнме, Себер!

* * *

Икенче көнне төш җиткәнче эш башламадылар. Караңгыда килгәч, кем кайда урын таба шунда баш төртеп төн уздырганнар иде. Уянып киткәндә Илшат үзенең кысан гына вагонның ишек төбендәге карава­тында йоклап ятканын шәйләде. Иңе – ике, буе – өч метр зурлыктагы вагонга икешәр катлы караватлар тезелгән, шунда сигез кеше яшәргә тиеш булалар икән. Уянып тора башлаганнар иде, аяк басар да урын калмады. Менә сиңа мактаулы немец вагоны! Ярый әле бригадир Илшатны якын күреп, үз вагонына алды. Монда иркенрәк икән, караватлар да катлы-катлы түгел, бер читендә өстәл, эскәмия куярлык урын кал­ган. Җәймә төсле изелгән матрасларга бирелгән ак япмаларны каплап куйгач, җүнле генә булып калды тагын, тик барыбер кием-салым урнаштыру турында уйлыйсы да түгел иде, бердәнбер урын – карават асты.

 "Бер айга куян тиресе дә чыдаган, ничек тә түзәрбез", – дип уйлады Илшат, күңелсез уйлар тот­кынлыгына бирешмәскә тырышты.

Аннан соң бабай, бик җаваплы эш эшләгәндәй, һәрберсен аерым чакы­рып алып, исемлеккә кул куйдыртып спецовка тарат­ты, анысы бер пар бияләй була икән. Эш коралларын өләштеләр, эш урыннарына билгеләделәр, вагоннар буенда тезелеп утырган "Урал" пычкылары билгеле кешеләргә йөкләнде, агач эләктереп тарттырырга тәга­енләнгәннәр уралып яткан тросларны бүлгәләп чокерлар ясарга алындылар, балта, чылбыр ише нәрсәләр үткерләнде, җайланды, май, бензин савытлары туты­рылды. Ул арада төшке аш вакыты җитте. Ачык һавада кыек астына җайланган агач өстәлләргә капчык-капчык икмәк түгәрәкләре чыгарып тезделәр. Ниһаять, вагон­нарның берсендә урнашкан ашханәнең ишеге иңенә ачылды, барысы калак-табакларын алып шунда чират­ка тезелделәр. Кара, җыен ир-ат арасында хатын-кыз­лар да бар икән ич монда, арыш арасында бодай бөртекләре. Ташып барган гәүдәле марҗа хатыны зур чүмеченә умырып алып аш өләшә иде. Янында яшь кенә кыз тыз-быз килә, ярдәмчеседер, ахрысы. Өеп салынган иде итле аш, анысын ашагач, второй алырга чакырдылар. "Яхшы аш әрәм калганчы, яман корсак ярылсын", – дип анысын да ялтыратты Илшат.

Ярты литр сыешлы кружкасы белән компот та эчеп куйгач, күлмәгенә сыймый өстәл артыннан кузгалып китте. Ашау йөртә кешене, тамак тук булса, башкасына төке­реп тә бирмәскә була. Шулай туйдыра торган булса­лар, зарланырлык түгел. Юлда тән ватылып килү үзен сиздерә иде әле, ашаганнан соң күзләр йомыла баш­лады, их, берәр сәгать ятып йоклап алырга... Бер тәмәке тартып алырлык кына вакыт бирделәр, трактор­лар гүләп эшли башлады, бригадир әмерләр бирде, кешеләр төркем-төркем булып эш урыннарына тара­лыша башладылар.

Бабай Илшатны соңгарак калдыр­ды. "Имгәнеп өлгерерсең әле, –диде ул, – бүген сиңа җиңелрәк эш. Юл ремонтлаучылар белән барырсың. Нәрсә эшләгәнне әйтерләр". Илшат бияләйләрен киеп, балтасын иңбашына салып, бик эшлекле кы­яфәттә ремонтчылар төркеме янына килеп басты. Биш кеше булдылар алар, араларында старший итеп куел­ган Рәиф, иллегә якынлашкан ир, җилкәсенә "Урал" пычкысын йөкләп алдан төште. Кыр казлары кебек те­зелешеп бер сукмактан атладылар. Кызык икән мон­да, сукмактан читкә китә алмыйсың, аяк астында ка­рыш озынлыгы үскән мүк, җир тирбәлеп кенә тора, баскан эзендә су җыелып кала.

Сазлык дигәннәре шул була икән. Авыз ачып йөрсәң, билдән төшеп чумганың­ны сизми дә калырсың, итекләреңне дә шунда күмеп куясың инде, бер эләктерсә ычкындырмый сазлык. Эшнең чынлап та әллә ни авырлыгы булмады. Рәиф абый ярдәмчесе белән юл буенда үскән агачларның бишесен-унысын аударып куялар да, туктап торалар. Калганнар шул вакыт эчендә ауган агачларның ботак­ларын чапкалап, очларын кисеп, агач ташый торган трактор тросына тагалар. Тракторчы лебедка белән агачларны тракторның җилкәсенә сөйрәп сала да, йөрмәслек хәлгә килгән юл өстенә җәяргә алып китә. Ял иткән арада бергә эшләгән егетләр белән якыннанрак танышты Илшат. Гаиләле авыл кешеләре, әлеге эшсезлек куалап чыгарган өйләреннән үзләрен.

– Бетте, таралды безнең авыл, – дип бүлеште үз хәсрәтен Илшатның яшьтәше булган Ришат дигәннә­ре, – кайчандыр гөрләп торган колхоз иде. Комбайн­да эшләдем мин, сандыкта бер кочак грамоталар ята, әллә күпме значоклар. Районда беренче урынны алып эшли идем. Эшләсәң тешлисең дә ул, өй салдым, ма­шина алдым, кешеләр арасында хөрмәт, ел саен де­путат итеп сайлыйлар. Бер тапкыр Мәскәүгә җибәр­деләр хәтта, ВДНХ күргәзмәсенә, Янгантауда бушлай путевка белән йөреп кайттым.

Әйтәм бит, гөрләп тора иде авыл. Яңа клуб салдылар, балалар бакчасы ачты­лар, җылы гараж... Теге пеләш баш килеп утырды да, йөзтүбән капланды дөньясы. Ышанасыңмы, ике мең сыер малы гына бар иде фермада, хәзер өч йөз башка да җитми, анысын да сатып бетереп баралар. Предсе­дательгә, контора комакларына эш хакы кирәк бит, ә гади халыкның еллар буе акча күргәне юк. Нәрсә сөйлисе, эш тә юк инде авылда, тракторлар-машиналар ватык, элек без чәчкән-урган җирләрнең чиреге дә чәчелми хәзер, чүп үләне басты, халык печән эшләп рәхәтләнә. Кемгә кирәк булгандыр авылларны пыран-заран китерү – баш җитми.

Бер бездә генә түгел бит әле, бөтен Рәсәй буйлап шул хәл. Фермерлар дип авыз күтәреп сөйләгән булалар, бар иде бездә дә алар, ар­зан хакка техника сатып алып җыйдылар да, җиргә борылып та карамыйлар. Исәпләп китсәң, хәзер күбе­се эшсез утыра. Ярый урман бар, агач урлыйлар, бура бурыйлар, такта ярдырып саталар, нишләсеннәр, ни­чек тә җан асрарга кирәк бит кешегә? Миллионер кол­хоз иде, әйтәм бит...

Авыз ачып тыңлады Илшат, ул үзен генә уңмаган дип исәпли иде, ил зар елый түгелме? Ыңгырашып, агач артыннан агач ауды, үскән дә икән монда агачлар, калкынып карасаң, башыңнан бүрегең төшәр. Җайланган пычкы тигез эшләп, төп артыннан төп умырды. Илшатлар селтәнеп ботак чаптылар, инде трактор биш-алты юл ясады.

– Санап-исәпләп барырга кирәк кубатураны, –диде старший бер туктаганда. – Берсен төшереп куй­мый наряд яздырырбыз, без эшләргә килгән монда.

"Без эшләргә килгән монда!" Бу сүзләрне әле күп тапкырлар ишетәчәк Илшат. Вакыт үтсен дип кенә йөрмиләр, монда эшли торган халык, хәйләләшми, кара тирләрен агызып, җан-фәрман эшли торган та­тарлар. Үз җирләрендә шулай эшләргә мөмкинлек булса әгәр аларга...

Кояш кичкелеккә авышкан иде инде, тагын ике-өч юл ясаганда, бүгенгә җитәр дип тә исәпләп куй­ганнар иде, нәрсә эшләптер тракторның тавышы югалды. Ара ерак түгел. Рәиф абый җаваплы кеше, барып белешергә китте. Егетләр кабызган тәмәкел­әрен дә тартып бетерә алмадылар, йөгерә-атлый килеп тә җитте теге.

– Сеңгән сазга, – диде ул. – Тартып чыгарырга икенче трактор кирәк. Бар әле, Тимер, син яшьрәк,очып кына барып трактор чакыр.

Биш минуттан авыр бульдозер шул якка таба узды.

– Монда утырганчы, әйдә, барыйк, – дип бри­гадир урыныннан кузгалды, – бәлки, берәр ярдәм кирәк булыр.

Килеп җитә язгач, бүрәнәләрне җайлап салып торган кешеләрнең йөгерешкәннәрен күреп, нәрсәдер дип кычкырышуларын ишетеп адымнарын кызулаттылар. Бу ни хәл, әле генә алга үтеп киткән бульдозер юк иде, яртылаш баткан трактор гына юлның читендә асылынып тора.

– Чумды! – дип аларга каршы йөгерде тегеләр­нең берсе. – Чуп итеп кенә калды, әнә трос кына тартылып тора...

Трактордан егерме адымнар читтәрәк мүк катла­мы юка булган, кара туфрак катыш су кайный болга­нып, һава куыклары чыгып ята. Шул караңгы чоңгыл­ның уртасына тартылып торган трос кереп югалган.

– Бульдозер кайда? – дип сөрән салды еш-еш тынын алган старший.

– Әйтәм бит, чумды әнә тегендә, – дип аны уз­дырып кычкырып-кычкырып аңлатырга тотынды йөзе ап-ак булган Гайнулла. Үзе ике кулын сузып җыел­ган күлләвеккә ишарәләде. – Читкәрәк кереп тарт­тырып карыйм дигән иде. Тарта башлады, җирне сыдырып төшә башлады һәм кинәт кенә бултых...

– Тракторист кем иде? Тракторист кайда?! –дип арлы-бирле йөгергәләде башлык.

– Тракторист тракторда. Анда... Кинәт кенә бул­ды...

– Ах, егетләр, нәрсә эшлибез? – дип өзгәләнде Рәиф абый. Туктап калган кешеләр хәрәкәткә кил­деләр, берсе ярдәм эзләп вагоннарга таба йөгерде, кемдер киртә чаба башлады, троска тотынып кайсы­дыр чоңгылга таба атларга адым ясаган иде, анысын Рәиф абый читкә селтәп ташлады.

– Кая? Син артыннан китәр идеңме? Әнә, ташы­гыз чабылган киртәләрне, тезәбез юл ясап, гәүдәсен булса да чыгара алмабызмы...

Абына-сөртенә башкалар белән беррәттән Илшат та киртә ташыды, алар өстенә ботаклар җәйде, ә ба­шында бер уй бәргәләнде: "Үлгән... үлгән... үлгән..." Алар эшләгән юлның да, килеп җиткән икенче трак­торның да бер файдасы тимәде. Озын-озын киртәләр чоңгылга чумып кына тордылар, төбе юк иде ахрысы аның. Ялланып эшкә килгән урыс Костяның кабере шунда булган икән. Ерак Соликамскида аның ике ба­ласы әтиләрен сагынып көтәрләр, чибәр хатыны Ма­рия язмышын каһәрләп кан яшьләрен түгәр, тик саз­лык бер эләктергән корбанын кире бирми.

(Дәвамы бар.)

Автор стиле сакланды.

Фото: Pixabay.