Кәрим КАРА. Зур акчалар. Повесть (3)

(Дәвамы.)

Алда утырган ике хатынның сөйләшкәннәре ирексездән Илшатның колагына чалынды. Гаилә тоткасы булган олырак татар хатыны сөйли иде:

– Минем кызым укытучыга кияүгә чыгып авылга күчеп кайтты бит. Кияүне, яшь булса да, килә-килүгә мәктәпкә директор итеп куйдылар. Бер мәҗнүн булып чыкты, башы мәктәптән кайтып керми, әле җыелыш, имеш, әле укучылар белән нидер оештыра, өстәмә дәресләр бирә, анысы җитмәгән, авыл эшенә тык­шына, бәйрәм саен доклад сөйли, кыр эшләренә чыга. Минут тик тормый инде менә, мәгәр эшләгәне ашарларына җитми боларның. Кызда кайгысы да юк, чит­әннәре җимерелергә тора, чыгып бер кадак какмый.

Шөкер, без үзебез иркен яшибез, сөтен-каймагын, итен-маен ташыйм мин боларга үзеннән яшереп, кы­зым ач булмасын, дим, кияүнең тамагын кайгыртам. Күпме болай яшәргә була? Өйрәтәм кызны: тегесен таптыр, монысын сора, мин әйтәм, үпкәлә, ела, ты­ныч тормыш бирмә моңа, дим. Таба калса, мактарга онытма, иркәлә-сырпала, шулай итмәсәң мәңге хәер­че булып яшәрсез дим. Үзем дә барган саен кылын тарткалыйм тегенең. Уратып-уратып төшендерәм, син алганнан гына бетмәс, дим. Атасы да: "Өй сал, кияү", – дип колагына тукый моның. Тәки калыпка керттек әкренләп. Мәктәп бай бит ул. Балалар ашханәсеннән шикәре, ярмасы, мае, башкасы кайта, барыбер туй­мас тамак балалар ашап бетерәләр ич аны. Интернат­та одеял, урын-җир япмалары, тастымаллары, сабын-порошоклары – барысы да бар, сатып ала башла­саң әллә күпме акча чыга. Менә өй салырга йөри хәзер, ярый мәктәпнең тракторы бар, кирәк чакта алып чыга да китә урманга. Мәктәпкә агач алганнар иде, бик матурлары бар дип сөйләп торды. Үзе мәктәптә эшләгәч, әзрәк файдасын күрсен. Сүз юк, әйбәт яшиләр хәзер, күз генә тимәсен...

Әйтерең бармы, күңелле тормыш!

Илшат баҗасын өендә туры китерә алмады, эзләп эш урынына китте. Баҗасы шәп кеше аның, ык-мык килмәде, бригадирын кисәтеп куйды да, Илшатны үз машинасына утыртып, турыдан-туры хуҗасы белән таныштырырга алып китте. Рәис исемле, терекөмеш сыман тик тора алмаган, илле яшьләрдәге ир икән анысы. Капка төбендә яткан бүрәнәгә кунаклап тәмәке кабыздылар, шеф Илшатка эш шартларын аңлатты:

–  Эш урыны Пермь өлкәсендә. Березники дигән шәһәрне ишеткәнең бармы, шуннан йөз чакрымлап ары. Тайга анда, брат, кедрлар үсә, кедр чикләвеге җыеп алып кайтырсың күчтәнәчкә, аяк асты тулы мүк җиләге, җәннәт, бер сүз белән әйткәндә. Эш тә авыр түгел, техниканың чуты-исәбе юк. Эшне ничегрәк итеп аңлатыйм, билгеләнгән маршрут буенча урман аударырга, киңлеге егерме метр, аударылган агач­ны алтышар метр озынлыкта тураклап, аркылыга юл итеп салып барырга. Менә шул эше лесникларның. Анда безне "лесниклар" дип йөртәләр, салынган юл лежневка була. Безнең арттан дорожниклар агачлар өстенә балчык өяләр, шул юл буенча экскаватор ат­лап траншея казый, нефтяниклар торба салалар. Төп эшне тракторлар эшли анда, сез ботак чабасыз, төрле вак-төяк эшләр. Ашау байдан, ашарга үзләре пешерәләр, күпме телисең, шулкадәр салалар, кон­сервы, тушенка аяк астында ауный. Урман эчендә яшәргә, немецлар эшләгән вагоннар, электр белән җылытыла, үзебез мунча салып куйдык, көн дә ягып кер, теләсәң. Тагын нәрсә? Эш килешү буенча, күпме эшлисең, шулкадәр аласың, ай азагында исәпләп наряд ябалар. Паспортың бармы? Башка документ кирәкми, сине исемлеккә терким дә, шуның белән вәссәлам. Спецовка бирелә, алай да калын киенергә кирәк. Менә шулар, әгәр риза булсаң. Бригадада утыз кеше, иртәгә минем өй янына сәгать тугызда "Икарус" килеп туктаячак. Тирбәлеп кенә барырга унбиш сәгатьләп. Нәрсә дисең?

–  Мин риза, – диде Илшат.

–  Бик әйбәт, соңга калма, иртәгә сәгать тугызда, көтеп тормыйбыз, – дип, Рәис абый алар белән хуш­лашты.

Баҗасы Илшатны өенә алып китте. Ара ерак кына булса да моңа кадәр гел аралашып яшәделәр алар. Бәйрәм көннәрен туры китереп, елына өч-дүрт тапкыр бер-берсенә кунакка килеп чыгалар иде. Ба­җасы да, Лилиянең апасы да, алар килсә ничек ярар­га белми торалар, Илшат үзе дә җиренә җиткереп сыйлый белде. Бүген дә бай өстәл күзаллап, баҗа­сын кисәтеп куйды, артык иркенләп китмәскә кирәк – иртәгә эшкә. Һи, бигрәк беркатлы ул да, бәясе төшкән икән аның бу тарафларда, эшләп тамагын туй­дыра алмаган кешегә икенче караш икән. Алар килеп кергәч кайнәгәче салкын гына күреште дә:

–  Чәй эчеп алыгыз, бәрәңге пешергән идем, плитә өстендә, – дип, зур якка чыгып, телевизорга капланды. Шапыр-шопыр чәй эчеп торгач, баҗасы үзен күрсәтте.

– Син, Илшат, телевизор кара әнә, гәзит караш­тыр, безгә Якимовларга барып кайтырга кирәк иде. Бригадир бит, бармасаң килешмәс, туган көне икән бүген. Уңайсызрак килеп чыкты да, йә, бала-чага түгелсең, аңлыйсың. Киендеңме әле анда син? – дип хатынын ашыктырды. Ашка төшкән чебен төсле булган икән Илшат боларга, шомартып та тормый­лар, шәрран турыдан яралар. Тиз-тиз җыелып хуҗа­лар чыгып киттеләр, утырып калды Илшат ялгызы. Гостиницага барып кунса мең артык буласы икән, ичмасам, мескенләнеп утырмас иде. Ярар, баҗа, дөнья куласа ул, Илшат ташлап чыгып китәр идеме синең ялгызыңны? Хан сараена чакырсалар да бар­мый кала иде ул бердәнбер баҗасы өчен. Бер төртте­реп әйтер әле Илшат.

Менә эшләп кайткач, акчага иркенлек булгач, юри чакырып ала әле ул баҗала­рын кунакка. Башка вакытлардан уздырып өстәл әзерли, көчләп-көчләп тыгындыра, кайнәгәчен бигрәк тә, без дә кеше, дип түбәнчелек белән генә колакларына киртә. Бүген син тәгәрмәчен әйләнде­рәсең, иртәгә әллә минем иңбашка бәхет кошы ки­леп кунар. Әз генә артык җире булса, танавын чәйгә элә башлый адәм баласы. Фил зур да ул, барыбер тау кадәр була алмый. И, кешеләр, кешеләр... Ил­шат үзенә урын салынган ишек төбендәге караватта үпкәләп ятты-ятты да, сизмәстән йоклап та китте. Төшендә ул күңеле ашкынган Себерне күрде. Күккә олгашкан кедр агачлары арасында коряклар йөри, имеш. Шунда чумнары тора, җигеп йөргән боланна­ры бәйләп куелган. Ак сакаллы коряк карты озын төрепкәсен тарта-тарта Илшатны кунакка чакыра.

– Әйдә, бачка, чумга керәбез, казанда болан ите пешә, чәйнектә чәй кайнаган. Без сине күптәннән көтәбез, – дип, үзе артыннан әйди, имеш.

* * *

"Икарус" автобусы чынлап та нәкъ сәгать тугыз­да урам тутырып көтеп торган кешеләр янына килеп туктады. Илшат алдарак кереп, шофер кырындагы урынга урнашты, тәрәзә аша күз күрмәгән җирләр­не күзәтеп барырга исәп тотты, җирнең читенә ба­ралар ич. Шау-гөр килеп, уен-көлке сөйләп башка­лар да кереп тулдылар. Бригадир Рәис ишегалдына басып, исемлек буенча кешеләрне барлап чыкты. Күбесе татар фамилияле, тирә-як авыллардан җыел­ган, эшсез интеккән гидайлар. Үзләренә күрә мода­лары икән: әйберләрен шикәр капчыкларына тутыр­ганнар, автобусның арткы өлеше өем-өем капчык­лардан амбарга охшап калды. Аллаһыга тапшырып куз­галып киттеләр, һәрберсе тәмәкесен кабызды, ав­тобус салоны тын алмаслык төтен белән тулды, өеле­шеп ике-өч урында шап та шоп кәрт суга башлады­лар, кемнәрдер кычкырып-кычкырып сөйләште, кем­нәрдер шаркылдап көлде – утызлап кеше иде авто­буста, көчләре ташып барган ир-атлар.

– Үзәккә кереп чыгабыз, – диде бригадир, – урын-җир әйберләре аласы бар, документларыгыз кирәк булыр.

Бетон койма белән уратып алынган үзәк дигәнн­әре өч катлы контора бинасы, сузылып киткән склад­лар, егермеләп төрле зурлыктагы машиналар гөрелдәп утырган гараж урнашкан җир икән. Килеп туктауга, бригадир паспортларны җыеп конторага юнәлде.

–  Суточныйларны ал, тагын үткән барганда ке­бек килеп чыгар. Күмәкләшеп үзебез барып керәбез Скибаның кабинетына, – дип кычкырып калдылар аның артыннан. Арада эшнең асылын төшенгән, бер­ничә тапкыр эшләп кайтканнар да бар икән, шулар тавыш күтәрәләр. Илшат туларның берсе янына чүгәләп:

–  Скиба дигәннәре кем соң аның? – дип кызык­сынды.

–  Скиба безнең алпавыт була инде, – дип ачы­нып елмайгандай итте теге. – Син кайдан? Үткәнендә булмадың шикелле? Рәдиф мин... – Үзе Илшатка күрешергә сөялләнгән киң учын сузды.

–  Илшат...

–  Менә шулай, Илшат, Скиба – алпавыт, без аның ялчылары. Акционер оешма була бу, хөкүмәтнең кысылышы юк. Бу Скибаны әйтәм, үзе таба, үзе каба. Әйтергә кирәк, каерып каба, йота гына калҗаларны. Без барган эш участо­гына охшаган нокталары күп аның Рәсәй буенча, ба­рысы да нефтькә бәйләнгән. Тора-бара үзең төше­нерсең әле.

–  Ә эш ниндирәк соң? Үкенерлек булмасмы? – дип төпченүдән туктамады Илшат.

–  Эшме? Эшләргә туры килә инде, ашаганыңны капларга кирәк бит. Хәер, баргач үзең күрерсең. Әнә, бабай килә, акча таратадыр. Хәзер тәртипкә килер­без, төкер барысына да. Әлегә кадәр рәхәт күрмәгәнне, бүген килеп кенә бәхеткә тиенеп булмас. Ничек әйтәләр әле: иртә уңмаган - кич уңмас, кич уңмаган – һич уңмас. Эх, жизнь – малина. Әйдә...

Бу вакытта кешеләр килеп туктаган бабайны урап алганнар иде. Ул паспортларны хуҗаларына кире тарата, һәр паспорт эченә йөзлек акча кыстырылган. Шуны дүрт күз белән көткәннәр икән.

–  Суточныйларыгызны алдыгыз, имзаны баргач куярсыз. Егетләр, кабатлап әйтәм, эчкечелек, тавыш-гауга булмасын. Әгәр берәрсен сизсәм, теге смена­ларга утыртып кайтарып җибәрәм, үпкәләштән бул­масын, – дип кисәтте дә Бабай (бригадирны барысы да шулай атап йөртәләр икән), тагын кереп югалды.

Кемнәрдер алган акчаларын кадерләп кулъяулыкла­рына төреп, эчке кием кесәләренә яшерделәр. Йөз сум акча авыл җирендә әз акча түгел, тартып-сузып аңа ай буе яшәргә була. Җилбашлар, бигрәк тә яшьрәкләр, өчәр, дүртәр кеше бергәләшеп капкага юнәлделәр. Капканы чыккач та зур булмаган кибет бар икән, шунда кереп тулдылар. Йөзлекләр ваклан­ды, шешәләр шуды, эзләп булса да колбаса, балык ише нәрсәләр үлчәттеләр, тәмәке алып тутырдылар. Илшатның барганчы ашап барырлык ризыгы бар иде, ул бер савыт пепси-кола гына сорады. Алыр нәрсәләрне алып, булган эшләрне төгәлләп, кузгалып киттеләр – алда Пермь өлкәсе җәйрәп ята иде... Таба кебек ялтыраган асфальттан җилдерде автобус.

Белгән кебек алга утырган икән Илшат, салонда ике төркем барлыкка килде: алдагылар шым гына сөйләшеп, өйдән алган ризыкларын капкалап, тәрәзәдән тирә-якны күзәттеләр, арттагы урыннарда шешәләр шалтырады, тавышлар көчәйде, тәмам кы­зып алганнар җыр башладылар. Бригадир бер-ике тапкыр барып үгетләп тә карады, аны ишетүче бул­мады, соңыннан ул да кул селтәде. Юл буенда булган һәр авылга туктап магазин эзләделәр, соңгы тиеннә­рне җыеп авыз чылатырга эчемлек алдылар. Аракы бит ул бик күп сыекча бүлеп чыгара, аны бушатырга ничә җиргә туктаганнардыр, шайтан белсен.

Шофер, тизрәк барып җитәргә ашыгып, аты-юлы белән бәве­ле тулышканнарны сүкте, аның саен мәлҗерәп төшкән салдымбашлар көрмәкләнгән телләре белән туктатуны таләп иттеләр. Ул көнне юлда йөрүчеләр таң калганнардыр, шулай булмыйча, шоссе буена чыгып тезелгән утызлап ир-атның берьюлы кече хаҗ­әтләрен үтәгәнен көн дә күрә алмыйсың. Унбиш сәгать әз вакыт түгел, барып җиткәндә тавышлар тын­ды, күпләр гырлап саташулы йокыга талдылар, озата килгән эчпошыргыч бер төрле урманнар күзләрне талдырды.

Кама елгасын кичкәндә генә сискәнеп кал­ды Илшат. Бу шомлы гүзәллек үзенә тарта, арбый иде. Аларның юллары да шул елгага тиң түгелмени, ашыга кайдадыр, әйди үзе артыннан, нинди борылыш­лар, таш бусагалар алда? Төн уртасы үткәч, ниһаять, алар таш юлга борылдылар, күп тә үтмәде, каршыга килгән бер машина фараларын сүндереп-кабызып аларга туктарга ишарә ясады. Вахта автобусы икән.

– Коелыгыз, егетләр, мин ары бармыйм. Күчеп утырыгыз "Урал"га, – дип тавыш салды шофер. Ай­нып җитмәгән арткы салондагылар арасында шау-шу, сүгенүләр башланды, өелгән капчыклар җиргә очтылар. Вахтада – эштән кайтып баручы смена икән. Танышлар очрашты, шап та шоп арка төйделәр, бер-берсен шаярттылар.

–  Дембель, егетләр...

–  Срок мотать иттек, дип әйт...

–  Амнистия...

–  Зонаны сезгә тапшырабыз. Бабай – автори­тет...

Янәшә яшәгән ике күрше исәнләшеп, хәл-әхвәл сораштылар.

–  Син дә килергә булдыңмы? Минекеләр ничек анда?

– Халык сүзе, мин әйтте димә, Фәйрүзәңнең иртән ятакханәдән чыгып килгәнен күргәннәр...

– Ну курваны, кайтсам изәм инде. Мин монда акча булсын дип йөрим...

Капчыклар тегендә-монда чәчелде, юлда аяк ба­сар урын юк, караңгыда бер-берсен этеп-төртеп машинада урын алып калырга ашыктылар.

– Акча алдыгызмы сез?

– Тот капчыгыңны, акча шиш сиңа...

– Чынлап әйтегез әле, без туры үзәккә барыр идек.

–  Юк, юк акча, үзебез дә акчасыз утырабыз, диләр.

– Алар утырыр, көтеп тор.

–  Эшлисең, эшлисең, акчасы да булмагач...

– Килмибез башка, монда дураклар юк. Бригадир машина баскычына менеп, барысын узып кычкырды:

–  Ун көннән үзем кайтам, аванс яздырып кайта­рып таратырмын. Аларның да хәленә керергә кирәк, егетләр.

– Син сөйләргә оста...

Сүнми эшләп утырган машиналар кузгалып кит­теләр. Йокылары ачылган иде барысының. Күчеп утырган машина күпкә бәләкәйрәк иде, кысылып, бер-берсе өстенә өелешеп чак сыйдылар. Юл начарланганнан-начарлана барды...

(Дәвамы бар.)

Автор стиле сакланды.

Фото: Pixabay.