Дилә БУЛГАКОВА. Чегән. Хикәя

Көннең икенче яртысында, көтүче тирә-якны сискәндереп камчысын чажлатып җибәргәндәй, яшен яшьнәде. Тыныч кына утлап йөргән ат өере өркеп чабарга тотынды. Кинәт кенә күтәрелгән өермәгә артыннан кузгалган тузан бураны кушылды. Бермәлгә дөньяны караңгылык каплагандай булды. Шул арада коеп яңгыр ява башлады. Урамдагы халык, көтелмәгән бу хәлне күреп, тилгәннән курыккан каз бәбкәләредәй, төрле якка сибелде.

Бары суд бинасын уратып алган чегән таборы гына, Аллаһы тәгаләгә буйсынып, аннан ярдәм сорагандай, баскан урыныннан кузгалмады. Тик бөдрә чәч-башларын туздырып, ялантәпи арлы-бирле йөргән нәни чегән балалары гына әниләренең итәкләренә килеп сыенды. Өнсез калган чегәннәрнең чәчләреннән аккан яңгыр суы таборның эчтән генә сыкравын, күз яшьсез елавын яшерә иде. Табор башлыгы карт Егорның унҗиде яше дә тулмаган оныгының язмышы биредә – суд залында...

Шаһит итеп чакырылган һәм суд карарын тыңларга килгән кешеләр хөкемдарлар каршында басып торган яшь чегәнгә сокланып карап туя алмадылар. Озын кара керфекләрен сирпеп, ачык тәрәзә аркылы үзенең таборына еш караш ташлаган яшь чегән гаҗәеп чибәр иде шул. Өстендәге кызыл чиядәй күлмәгенең өске төймәләре каптырылып бетмәгән, йонлач күкрәгенә эленгән көмеш чылбырдагы тәресе егетнең йөрәк тибешенә кушылып, тибрәнеп ала. Елмайганда бит алмасында уелып калган тирән чокыры да бары чегән халкына гына хас булган матурлыкны күкләргә чөеп мактый иде...

Хөкем карарын укыганда да егетнең йөзе үзгәрмәде. Тәкәббер, горур йөз иде бу. Суд хөкеме катгый иде: «Колхоз атын урлаганы өчен 89нчы статья буенча өч елга иркеннән мәхрүм итәргә». Милиционерлар үсмер чегәнне суд залыннан алып чыкканда, тынсыз калып, ни булырын урамда көтеп торган табор гөж килә башлады. Егет бусагадан атлап чыгу белән арбада утыручы озын бөдрә чәчле, зур коңгырт күзле яшь кызга елмайды. Шул чакны аның уң колагындагы алтын алкасыннан сирпелгән нур кызның йөзендәге балкышка кушылгандай булды. Тик... ике яшь йөрәк бербөтен булып типсә дә, дөнья кояшлы булса да, җанга караңгылык иңде... Егетне, ике милиционер җитәкләп, ябык машинага кертеп утырттылар. Табор үрсәләнеп шауларга тотынды.

Бу хәлләр чегән егетенең төше түгел, өне иде. Аны бер атна дигәндә балалар колониясенә китереп, барак рәвешендәге бинага, сигез кешелек бүлмәгә урнаштырдылар. Барактагы малайлар чегәнгә кырыс, ямьсез булып күренделәр. Әмма икенче көнне үк алар белән уртак тел тапты. Монда шулай гадәткә кергән: йокларга ятуга малайлар башларыннан үткән хәлләрне кабат исләренә төшерәләр. Берәүләр бераз арттырыбрак җибәрә, борчакны мул сибә, икенчеләре, авыр сулап, моңсу гына бер-ике сүз әйтеп куя.

Чегән дә, бераз тынычлана төшкәч, биредәгеләрне күптәнге танышларыдай хис итеп, табор турында, яраткан аты Буян турында сөйләп алды:

– Беләсегез килсә, минем атым сөйләшә иде. Әйе, нәрсә әйтергә теләгәнен аның күз­ләренә карап белеп була иде.

Авызын ачып тыңлап утырган тоткыннарның берсе:

– Димәк, син – ат карагы, – диде дә, нигәдер карашын түбән төшерде.

Араларында бер усалы:

– Ул ат карагы булса, син – матай карагы, йолкыш! – дип, тегенең кабыргасына нык итеп төртте. Бары­сы да рәхәтләнеп шаркылдаштылар.

Иркен далада кичке учак төтене исенә ләз­зәтләнеп, саф һавада үскән чегәнгә барына да: баракның сасы, тынчу һавасына да, ни бирсәләр, шуны гына ашауга да күнегергә туры килде.

Уртадагы караватта бик кәттә кыяфәттә утырган какча буйлы, сипкелле сары малайның көлгәндә авызындагы ике алтын теше ялтырап-ялтырап китә. Уң кулының бармаклары тәмәке тартудан саргаеп беткән бу малайга Яшен дип эндәшүләренә чегән башта ук игътибар итте. Че­гәнгә бу кушамат нигәдер ошамады. Төн җитеп, барысы да тирән йокыга талгач, ул акрын гына урыныннан торды да сары чәчленең караваты янына килде. Колагына иелеп:

– Нигә сине Яшен дип атыйлар, мин сине Рыжий дияр идем? – дип пышылдады.

Сипкелле малай яшен тизлегендә койкасыннан ыргып килеп торды да тезләнгән чегәннең җилкәсенә менеп тә утырды. Тик чегән дә каушап калмады, «ә» дигәнче җилкәсендәге малайны идәнгә каплап салды да көчле куллары белән аның күкрәгенә басты:

– Син яшен булсаң, мин – ут! Ат карагы! – диде. – Ә атны менә шулай йөгәнлиләр.

Яшеннең кузгалырлык та чамасы калмады. Тавышка башка малайлар да уяна башлады. Берсе торып ут кабызды. Идән­дәге хәлне күреп:

– Их, син, падла! – дип, чегән өстенә килә башладылар. Шулвакытта Яшен:

– Кагылмагыз, урыннарыгызга ятыгыз! – дип кычкырып җибәрде. Бөркет үзенең табышын көчле тырнакларыннан ычкындыргандай, чегән­нең көчле куллары Яшенне җибәрде. Яшен, бер­ни булмагандай, койкасына барып ятты.

Менә шул көннән соң алар дуслашып кит­теләр. Чегән башкалар белән дә аралашты. Мон­дагы язылмаган кануннарны өйрәнде, колония­нең эчке тормышы белән танышты. Чегәнне Яшен төрлечә сынап карады.

Яшен чегәнгә азат дөньядагылар, аның табо­ры белән дә бәйләнешкә керү юлларын өйрә­тергә вәгъдә бирде. Бер көнне чегән өчен көтел­мәгән хәл булды. Көндезге ашны ашарга дип, өстәл тирәсенә җыелганнар гына иде, Яшен сүз башлады:

– Хәзер син безнең чанага утырдың. Значит, безнең җырны җырларга тиешсең! Күрәсеңме менә шул икешәр кадакны? Без аларны икмәк эченә тыгабыз да, син шуны йотасың. Шуннан больницага эләгәсең, понятно? Больни­цада Тигренок белән очрашып, менә шушы төргәкне аңа тапшырасың. Шуны эшләмәсәң – хана сиңа!

Чегән аптырап калды. Әле өстәлдәге ипи телемнәренә, әле үзен уратып алган үсмерләргә карады. Тегеләр эндәшмәде. Сүзсез генә күлмәкләрен күтәрделәр. Йә Хода! Өчесенең дә корсагында зур яра эзе. Димәк, алар шулай бәйләнештә булган! Ә калганнары каршылык күрсәткәннәрме? Яшен чегәннең сораулы кара­шын аңлады.

– Алар безнеңчә юньләп сөйләшә белми... Шуңа күрә соңрак җибәрәбез, хәзергә чыныктырасы бар әле үзләрен, – диде.

Чегән озак уйлап тормады, әйткән сүз – аткан ук, диде дә өстәлдәге икмәккә уралган ка­дакларны бер-бер артлы йотып җибәрде.

– Моло­дец, безнең егет икәнсең! Хәзер инде больница­га китәчәксең, – диде Яшен.

Чегән башын гы­на кагып җавап бирде дә урынына барып ятты.

...Аңа операцияне 45 минут ясадылар. Бер сәгатьтән соң ул наркоздан айныды. Эченә, әйтерсең, ат типкән, сулкылдап-сулкылдап сыз­лый. Башта егет берни аңламыйча, уң кулы бе­лән битен сыпырып, башын тотты. Аннары маңгаендагы дымлы тастымалны иреннәренә ти­дереп, күзен ачып карады. Кулы колагына тиеп китте һәм, алкасы юклыгын аңлагач, эчке бер ярсу белән күтәрелергә талпынды. Эченең авыр­туына түзә алмыйча, ыңгырашып урынына кире ятты. Шулчакта карават кырыена тезләнгән, алгы ике теше чыгып торган, такыр башлы, зур колаклы берәүне күрде. Чегән аның йөзенә «лач» итеп бер төкерде дә күзләрен йомды. Тегесе бер­ни булмагандай, чегәннең маңгаендагы юеш тас­тымалын алып, битен сөртте дә:

– Молодец! Үз сүзеңдә тора беләсең, мин сиңа үпкәләмим. Мә алкаңны, – диде.

Нәкъ шул вакытта палатага врач килеп керде. Чегән янындагы килбәтсез егет шым гына үз палатасына чыгып китте.

Чегән төне буе томан эчендә йөзде, тәненең авыртканын да тоймады. Дүрт сәгать саен аңа укол кадап тордылар. Өченче көнне көч-хәл белән аягына басып азапланганда, теге иләмсез таныш йөзне тагын шәйләп алды ул. Шәйләсә дә, күрмәмешкә салышты. Ләкин төшке аштан соң сары Тигренок тагын пәйда булды. Чегәнне күз карашы белән тишәрдәй итеп карады һәм йөзен коточкыч итеп үзгәртте. Бу аның: «Тиз бул, миңа тиешле нәрсәне бир!» – диюен аңла­та иде. Авыртуга түзә алмыйча тешләрен кысып утырган чегән күзе белән аяк киеменә иша­рәләде. Чыннан да, аның аяк киеме эчендә Тигренокка тәгаенләнгән кечкенә төргәк бар иде. Чегән, өстеннән тау кадәр йөк төшкәндәй, тирән итеп тын алды да, тынычланып йоклап китте...