Хисаметдин ИСМӘГЫЙЛЕВ. Әфган тауларын кичеп... Повесть (1)

Таң белән, юынып та тормастан, урамга чыктым. Моны әнинең ку­шуы буенча эшләдем, кичтән үк өйрәтеп куйган иде. Имеш, урам­да кем беренче булып очрар. Без­нең әни шундый юк-барга ышанучан кеше инде.

Йә, Ходай, тыкырыктан Юрис аб­зый чыгып килә, әзрәк салмыш та, ахры. Хәер, аның салмыйча йөргән чагы да юк. Ул — авылның бригадиры, үзе болай начар кеше түгел. Әмма аягы "таш" та, "таш" инде. Кыскасы, шайтан аяклы ке­ше. Юлга чыкканда ул очрадымы, иң яхшысы — кире борылу, юлың барыбер уңмаячак. Хәтта бәлагә таруың да ихтимал. Шундый кеше инде ул Юрис абый. Белгән дога­ларымны укыдым да, әни әйткәнчә, кулдагы икмәк кисәген күрше Габдулла бабай этенә иха­та аша гына очырдым. Эт мине белә, миңа койрыгын болгап, рәхмәт әйткән сыман ягымлы ка­рап, икмәк кисәген ике генә капты. Янәсе, мин сәфәр чыгар алдыннан хәер бирәм.

Түземсезлек белән көтеп алган әни:

— Кем очрады, улым? — дип сорады.

— Урам буш, беркем дә очрамады, әни. Икмәк кисәген Габдулла бабайлар этенә бирдем, — димен, күздә йоммыйча.

— Бик әйбәт, улым, болай булгач, юньле кешеләр белән ару урынга хезмәткә эләгерсең, — дип, куана-куана плитә тирәсендә чаж да чож пешеренә башлады. Дөресен әйтеп, әнинең күңелен шомландырасым килмәде инде. Чөнки әнинең Юрис абзый турында "таш" аяклы да кеше инде, ул очраса, бер дә юл уңмый, дип сөйләгәнен әллә ничә тапкыр ишеткәнем бар. Үзем болай андый-мондый юрауларга бик ышанып та бетмим. Әйдә, әни улына беренче булып эт очраган дип уйласын. Эт очраса, юл уңуына ышана инде ул. Ерак юлга чыкканда гарип-горабага, ятимнәргә, йә булмаса, эткә хәер бирергә кушалар. Мин дә шулай эшләдем. Чөнки мин бүген хәрби хезмәткә китәм.

Иртәнге чәйне эчеп бетүгә, күрше-күлән, туган-тумача җыелы­шып, мине армиягә озатырга килеп тә җиттеләр.

Искерә төшкән киемнәремне ки­еп, аркага пешкән тавык, каклаган ярты каз, кыстыбый, тагы әни пе­шергән бүтән камыр ашлары, круж­ка, калак, пәке салынган рюкзакны кулбашыма асып, капка төбенә чы­гып бастым. Әни лышык-лышык ба­лавыз сыга. Үземә дә жәл булып китте, әни шул мизгелдә бәләкәйләнеп, картаеп киткән ке­бек күренде. Әти генә үзенең тама­гына төелгән яшен сиздермәскә тырыша-тырыша, кыхым-кыхым тамак кырган булып:

— Син, улым, бик бирешеп барма, анда авыл түгел. Командирларыңны тыңла. Бик алга йөгермә, артта да калма. Ишетсен колагың, безнең йөзгә кызыллык китерерлек булмасын, — дип, үзенең нотыкларын укый. Әти шулай безне адым саен тәрбияләргә ярата. Үзе әйтмешли, безне чын кеше итеп күрәсе килә.

Кызып алган ут күрше Хәмит аб­зый да:

— Син, парень, тегеләй-болай геройлык күрсәтергә яратасың, сматри, тегендә эләксәң, особый сак бул, — ди. "Тегендә" дигәне Әфган инде аның. Ул үзе Әфганда хезмәт итеп кайтты, кайтканына дүрт ел булды, һаман өйләнми. Көн саен исерек. Әле дә бит әнә иртә таңнан эчеп алган. "Бу сугыш бетмичә, өйләнмим, эчүне дә ташламыйм. Тегендә калганнар өчен эчәм, — ди. — Синең геройлыгың безгә кирәкми, исән-сау йөреп кайт", — дип, әллә ничәнче тапкыр колакка килеп, шым гына пышылдый. Янәсе, туганнар, әти-әниләр ишетмәсен. Үзеңне ничек тотарга кирәклеген кат-кат өйрәтә-өйрәтә туйдырып бетте инде. Мин дәшмим, сирәк-саяк күңеле булсынга: "Әйе, ярый", — дип баш каккалыйм. Үзем, Ләйлә күренмәсме дип, югары очны күзәтәм. Ниһаять, ул да килеп җитте. Мин аны безнең авыл кызлары кебек ерактан гына озатыр дип уйлаган идем дә, ул яныма ук килеп басты. Әтиләр ал­дында уңайсыз булып китте. Ләйлә — шәһәр кызы, безнең авылга картәтиләренә кайткалап йөри. Кичә төнлә саубуллашкан идек тә ул, түзмәгән, иртән тагын килеп җиткән. Әти-әниләр алдында оялы­брак китсәм дә, Ләйлә янга килеп баскач, әллә ничек күңелгә рәхәт булып китте. Китапларда язылган­ча, бер-беребезне үлеп яратышмасак та, озаткалап куя идем үзен.

Ул арада колхоз-автобусы да ки­леп җитте. Быел армиягә китүче егетләр авылдан өчәү, ә колхоздан барлыгы җидәүбез. Автобуска утырганда, көтмәгәндә Ләйлә мине кочаклап үбеп алды да, урысчалап: "Буду ждать сине", — диде.

Бөтен халык “аһ” итте. Җир ярылса, шунда керә идем. Ярый әле ярыл­мады. Авылда бит безнең болай түгел, шәһәр кызы шәһәр кызы шул инде. Үзем дә сизмәстән, Ләйләне этеп үк җибәрдем. Автобустагы егетләр шаулашып көлешәләр, Ләйлә белән Мәҗнүн дип, мине ирештерәләр. Автобус кузгалды. Авыл күздән югалды. Мин тәрәзәдән карап барам. Егетләр һа­ман Ләйләнең мине үбеп озатканы­на, әллә көнләшеп, әллә аптырап, мине үчекләп, шаярткалап алалар.

Районда хәрби комиссариат ише­ге алдында безне шау-гөр килеп та­гы утыз-кырыклап егет каршы алды. Бер ярты сәгатьтән, безне рәтләргә те­зеп фамилияләрне барладылар да, эшне тиз-тиз тотып, тагын да зуррак автобуска утыртып, Уфага ук алып киттеләр. Анда янә комиссия үткәрделәр һәм, аерым вагоннарга төяп, төнлә алып та киттеләр.

Тәрәзәдән тирә-юньне карап ба­рам. Кайсы якка барганыбызны шәйләргә чамалыйм, юк, белеп бул­мый. Безне озатып баручы офицер­лар берни дә әйтмиләр. Янәсе, ба­рып җиткәч белерсез. Вагон умарта күче кебек гөж килә. Егетләр төркем-төркем булып утырганнар: ашыйлар, аракы эчәләр, төрле-төрле анекдотлар сөйләшеп, шау­лашып көлешәләр. Якташлар белән бер тирәгәрәк урнаштык. Бүтәннәр дә шулай үзенең якташлары тирә­сенә елыша. Җырлашалар, кемдер болай ару гына гитарада уйный. Кем-кемне ничек озаткан, кемнең кеме калган — барысын да төрләндерәләр. Ә мин, берсенә дә кысылмыйча гына, икенче «кат»та тәрәзәдә» карап барам. Дөресен әйткәндә, минем бит әле поездга беренче тапкыр утыруым. Берни эшләми генә тәрәзәдән карап баруы миңа кызык. Төрле станцияләр, төрле авыллар күренә. Поезд, үзенең бер ритмлы җырын көйләп, һа­ман алга, билгесезлеккә чаба. Вагонда төрле хәбәрләр йөри. Имеш, туры Әфганга алып китәләр икән, йә булмаса, Каспий диңгезенә диңгезче итеп дип тә сөйләп куялар. Бара торгач, мин дә чамаладым: безне көньякка алып китеп баралар. Юлдагы агачлар шау чәчкәдә. Ә бездә әле агачлар юньләп яфрак та яр­маганнар иде. Ике тәүлек поездда дыңгырдап барган­нан соң Әстерхан шәһәре кырына китереп төшер­деләр. Хезмәт итә торган частька төнлә генә барып җиттек. Туп-туры мунчага алып киттеләр. Мунчадан чыкканда без инде солдатлар идек. Солдат киемнәре кидереп, казармага алып киттеләр. Башкортстаннан якташлар хәтсез генә булсалар да, авылдашларны Уфа үзәк военкоматында ук төрле якларга озаттылар.

Менә шулай безнең туган илгә хезмәт итүебез баш­ланды. Иртән подъем, кич отбой, шуның арасында йөгерү дә йөгерү, ә инде туктап торган арада сәяси әзерлек. Иртәнге сәгать алтыда уяталар, бер шырпы янып беткәнче киенеп өлгерергә, ә кичке сәгать унда бер бөртек шырпы янып беткән арада чишенеп йок­ларга ятарга тиешсең. Башыңны мендәргә терәргә дә өлгермисең, торырга вакыт та җиткән. Йокы кадерен хезмәттә булмаган кеше белми. Миңа, авыл малаена, физик әзерлек, йөгерү һәм башка күнегүләр җиңел бирелә анысы. Алты ел күрше авылга көн дә иртән җи­де чакрым, дәрес беткәч, өйгә җиде чакрым йөреп өйрәнгән кешегә бу чүп кенә. Бәләкәй арбага бер-ике капчык салып тоттырсалар да шәһәр малайларыннан калышмас идем. Шәһәр малайларына бик кыенга туры килә, йә итекләре аякларын кыра, йә тегесе, йә моны­сы. Дөресен генә әйткәндә, бәрәңге кәлҗемәләре ин­де. Йомшак буынлы кешегә бездә шулай диләр. Ә менә сәяси әзерлек белән махсус әзерлекләр кыен би­релә миңа. Урысча чамалы белгәнгә бик аңлап бете­реп булмый. Кайчак аңлаганыңны сөйли башласаң, йә сүзләр дөрес әйтелми, йә җөмлә төзелеше чатлы-бот­лы килеп чыга. Шуннан егетләр кычкырып көлеп тә алалар. Ни эшлисең бит, шул урыс телен гомер бакый яратмадым. Филзә апа белеп "ике" һәм "бер" тезгән икән. Миннән ачыктан-ачык көлүче булмады болай. Шаярышып кына көлү исәптә түгел бит инде. Монда без барыбыз да тигез хокукта. Ә теге "старик", "дед" дигән кушымталар күрше казармаларда. Без әле ка­рантин дигән нәрсәне үтәбез.

Әнә шулай солдат тормышына өйрәнә-өйрәнә каран­тинны да үткәрдек. Солдат анты кабул иткәч, безне, са­молетларга утыртып, Ташкент каласына китереп төшерделәр. Каһәр суккыры Юрисның аягы, юраганы юш килә түгелме соң? Безне көннән-көн шушы куркы­ныч "интернациональ ярдәм" дип аталган Әфган сугы­шына якынайталар бит. Күңел ышанмый, мине монда калдырырлар кебек. Солдатлар арасында да төрле шомлы хәбәрләр йөри. Имеш, тегеләй булган, имеш, болай булган. Тагы да әллә нәрсәләр булачак, имеш, диләр. Тагын безне якташлардан аерып төрле часть­ларга бүлгәләделәр. Мине икенче миномет взводына тәгаенләделәр. Болай егетләр ару гына күренәләр. Әмма взвод командиры гына бик шәп егет түгел, ахры. Минем ватып-сындырып урысча сөйләшкәнне белгәч тә: "Вот еще один чурка", — диде. Бу сүз инде мөсел­маннарга тагыла торган кушамат. Кавказ егетләрен исә "ара", "черножоп", "черномаз" дип "олылыйлар", ә украиннарга йә "хохол", йә "бандера", диләр. Шуңа да взвод командирын тәүдә үк яратмадым. Ул моны сиз­де, бугай.

— Ничего, салага, ты еще меня полюбишь, как мать родную. Если не будешь, то заставлю, — ди бу.

Шулай итеп, армия сафларында хезмәтебез дәвам итә.

Отделение командиры армиядә бик зур кеше инде ул безнең кебек "салагаларга". Бөтенесе аңа бәйле. Ашханәдә ул кайсы өстәл артына утырта, шунда утыра­сың. Җитмәсә, өстәлнең дә төрле почмагы була бит. Ярый ла шикәр, май, икмәк куелган башка эләксәң. Ан­нары, ризыкны кем бүлә бит. Мине өстәлнең иң аргы буш башына утыртты командир. Ярый әле аш бүлүче гадел "черпак" (бер ел хезмәт иткәннәр) туры килде. Ул гел тигез бүлергә тырыша.

Командир белән минем арадагы яшерен киеренке­лек аркасында миңа башкаларга караганда авырракка туры килә. Әмма бирешмәскә тырышам. Төрле кыен­лыклары, ыгы-зыгысы белән дүрт ай сизелми дә үтеп китте. Бер төнне безне "КамАЗ" машиналарына төяп, каядыр алып киттеләр. Әйтмиләр, шулай да си­зенәбез. Шул Әфганга инде. "Солдат телефоны" да тик тормый, шуны сөйли. Моны инде акылы камил булган аңлый. Безне бит юкка гына көне-төне сугыш алымнарына, тау шартларында сугышырга өйрәтмәделәр. Бер-береңә тауда ничек ярдәм күрсәтергә дә, пуштун телендә ун-унбиш җөмлә дә өйрәндек. Юкка түгел инде бу, юкка түгел.

Эх, дөньяларда бу яшь башлар нәрсә күрер дә, нәрсә булыр, әллә исән калып була, әллә юк. Күңелдә шом. Таң алдыннан таулар арасындагы бер кышлакка килеп урнаштык. Көне буе шунда яттык. Төнлә тагын бөркәүле "КамАЗ"ларга төяп, каядыр алып киттеләр. Шулай дүрт көн тирәсе барып, бер елганы чыккач, чы­быксыз "солдат телефоны" Әфган чиген кисеп чыгуы­быз турында җиткерде. Географиядән үткәннәрне искә төшерергә тырышып, кай тирәдәрәк икәнбез дип уйланып барам. Әмәлгә калгандай, Әфганга бәйле һичбер нәрсә искә төшми.

(Дәвамы бар.)

***

Автор турында

Хисаметдин Шәрәфетдин улы Исмәгыйлев 1953нче елда Стәрлебаш районының Гөлем авылында туган. Үз авылларында башлангыч мәктәптә, аннан Әмир, Стәрлебаш мәктәпләрендә укый. Армиягә алынып, 1971-1973 елларда ракета гаскәрләрендә хезмәт итә. Ветеринария белгечлеге буенча тәүдә техникум, аннан Башкорт дәүләт авыл хуҗалыгы институтын тәмамлый.

1980-1983 елларда – Бәләбәй районының баш ветеринар табибы. Озак еллар Стәрлебаш районының ветеринар участокларында хезмәт сала. Бүгенге көндә хаклы ялда. Гаиләсе белән Турмай авылында яши.

Әдәби сукмакка саллы тормыш тәҗрибәсе туплап аяк баскан язучы тиз арада журналыбызның төп авторларының берсенә әверелде, укучы белән уртак тел тапты. 2013 елда Башкортстан “Китап“ нәшриятында “Зимагурлар” дигән повестьлар җыентыгы нәшер ителде. Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.