+2 °С
Болытлы
Барлык яңалыклар
10
Резида САБИТОВА. Бәрәкәтле мич коты. Этнографик йола күренеше
Бу күренешне сәхнәләштерүгә ни өчен тотындым? Чөнки хәзер авылда да мичнең нигә кирәклеген белмәгән буын үсеп килә. Шул балалар бер күреп, ишетеп калсыннар дип, Башкортстанның Кушнаренко районы Югары Сәет авылымәдәният йортында “Бәрәкәтле мич коты” дип аталган этнографик йола күренешен сәхнәләштердем. Бәлки берәрсе үсеп җитеп, йорт салгач, мич чыгарыр. Һичьюгы, бу хакта уйланып, бәйрәмебезне исенә төшереп алыр. 1907нче елгы картәниемнең миче әлегә кадәр күз алдымда тора. Бу мич бүген дә исән, эшли. Ул безнең якта мичләрнең миче булып санала. Соклангыч матур сәнгать үрнәге бу мич. 1930нчы елларга кадәр ул соңыннан сөргенгә озатылган бер байның аш пешерү йортында торган...
Башкортстанның Кушнаренко районындагы Югары Сәет авылы искиткеч гүзәл табигать кочагында урнашкан. Күперелеп-күперелеп торган таулар – авылыбызның күрке. Аларны халык Бур таулары дип атый. Борын-борыннан ук кешеләр биредә бур чыгарган. Тигезле-тигезсез чокырчыклар – шуның истәлеге. Бурны казып чыгаргач, арбага төяп алып кайтып, мичтә яндырып, соңыннан төеп күзләрне камаштырырлык акбур ясаганнар. Үзләреннән артканын Бакай базарында сатып көн күргәннәр. Шул акбурны бәрәнге суына бутап, мичне агарткач, күз явын алырлык булган. Мондый пакьлек, сафлыкны дөньяның башка бер почмагыннан да таба алмассың кебек.
Оста миччеләр Акъяту авылында яшәгән. Ибраһим Вәлиев, Абделгалим Хәкимовлар – иң данлыклылары булган. Соңыннан аларга Фәткулла Вәлиев, Мәсгүт Хәмәтҗанов, Мансаф һәм Мәскүр Хәнәфиннар өстәлгән.
Мич чыгаруның да үз җае бар. Карап торуга кирпечтән тигез генә итеп тезелгән кебек күренсә дә, эчке ягы кроссворд шикелле: төтен йөрерлек итеп уратып өелгән юллыгы бар. Монда искиткеч зур акыл һәм кул көче сорала!
Һәр мичченең үз осталык серләре, үз иҗади фантазиясе булган. Мич авызының купшылыгы, төбенең тигезлеге, пима, калош киптерер өчен мич асты куышлыгы, самавыр торбасы тишеге, буш самавыр куеп торыр өчен мич өсте куышлыгы, бияләй киптерергә – мич өслеге, бал әчетер өчен мич башы – болар барысы да останың исемен әйтмичә дә, аның кемлеген күрсәтеп торган.
Һәр мичченең үз осталык серләре, үз иҗади фантазиясе булган. Мич авызының купшылыгы, төбенең тигезлеге, пима, калош киптерер өчен мич асты куышлыгы, самавыр торбасы тишеге, буш самавыр куеп торыр өчен мич өсте куышлыгы, бияләй киптерергә – мич өслеге, бал әчетер өчен мич башы – болар барысы да останың исемен әйтмичә дә, аның кемлеген күрсәтеп торган.
Бу күренешне сәхнәләштерүгә ни өчен тотындым? Чөнки хәзер авылда да мичнең нигә кирәклеген белмәгән буын үсеп килә. Шул балалар бер күреп, ишетеп калсыннар дип, Башкортстанның Кушнаренко районы Югары Сәет авылымәдәният йортында “Бәрәкәтле мич коты” дип аталган этнографик йола күренешен сәхнәләштердем. Бәлки берәрсе үсеп җитеп, йорт салгач, мич чыгарыр. Һичьюгы, бу хакта уйланып, бәйрәмебезне исенә төшереп алыр. 1907нче елгы картәниемнең миче әлегә кадәр күз алдымда тора. Бу мич бүген дә исән, эшли. Ул безнең якта мичләрнең миче булып санала. Соклангыч матур сәнгать үрнәге бу мич. 1930нчы елларга кадәр ул соңыннан сөргенгә озатылган бер байның аш пешерү йортында торган.
Мичтә пешкән ризык белән тукланганга да, бәлки, кешеләр элгәре мәрхәмәтлерәк, ихласрак, тарихка һәм авылдашларына игътибарлырак булган кебек тоела. Югары Сәет авылында мич һәм мич чыгаручылар турындагы төрле хатирәләр халык хәтеренә кереп, авыз-тел иҗатында әлегә кадәр кадерле ядкарь итеп саклана.
Башкортстанда 30-40 ел буена газ җылысында көн күргән авыллар бар. Андагы мичләр күптән сүтелгәндер инде. Ә халык, бәлки, безнең кебек мичне, һич булмаса, мичтә пешкән икмәкне сагынадыр. Менә шуларның барысын да истә тотып, бу йола балалар күңелендә сакланып калсын иде дип, "Бәрәкәтле мич коты" дигән этнографик-йола күренешен сәхнәләштердек тә инде.
Үзешчән сәнгать коллективы белән бу күренешне сәхнәгә кую җиңел, мавыктыргыч һәм бүгенге тамашачы өчен кызыклы да булды. Аның сценарие журнал укучыларының да күңеленә хуш килер дигән өметтәмен.
Резида САБИТОВА,
Кушнаренко районы, Югары Сәет авыл мәдәният йорты мөдире.
Катнашалар:
(Сәхнә уртасында – мич. Гармунчылар “Мичтә пешкән әнкәй икмәге” көен уйный. тора. Көлешкән-сөйләшкән авазлар ишетелеп кала: “Пәрәмәч!.. Пә-рә-мәч!.. Пәрәмәч!..”)
Сәхнәгә 2 хатын йөгереп чыга:
– Пәрәмәч-күмәч! Балалар нигә йөгерешә, нәрсә булган?
– Берәр бәйрәмдер! Әйдәле, без дә кушылыйк!
– Нинди бәйрәм булсын?!
(Икенче якка кереп китәләр. Сөйләшеп, ике кыз үтеп китә. Малайлар чыга, каршыларына әти-әниләре очрый.)
Әтисе:
– Нәрсә эшләп йөрисез, балакайлар?
Малайлар:
– Мич күрергә барабыз.
– Мич котларга!
Әнисе:
– И, шаян да инде хәзер бала-чага.
Әтисе:
– Нинди мич ди ул газ заманасында?! Мичләрне бетергәнгә хәзер 17 ел булды.
Малайлар:
– Авылдагы бер йортта да мич калмаган. 90 яшьлек Рәфикә әбидән барып таптык. Ул искесе урынына, яңасын салдырып куйган.
Әтисе:
– Бик булдыклы малайлар булдыгыз бит әле сез! Әйдәгез әле, безне дә алып барыгыз, ияртегез!
(Сәхнәгә менәләр. Уң якта 3 гармунчы утыра. Сәхнә уртасында – ап-ак мич. Хуҗабикә-әби каршы ала.)
– Саумысыз!
Хуҗабикә:
– Исәнмесез!
Әтисе:
– О-о-о! Тәмле исләр – икмәк исе чыккан. Мичтә икмәк пешә. Таныш исләр.
Хуҗабикә:
– Менә мич чыгардык та, шуны котлап икмәк тә салдым бүген.
Әнисе:
– Бик әйбәт булган, Рәфикә әби! Котлыйбыз! Иң мөһиме җылы булсын, төтене турыга, өскә тартсын. 100 яшеңдә дә шул мич җылысында рәхәтләнергә язсын үзеңә.
Хуҗабикә:
– Амин! Алһамдүлилләхи, раббыгаләмин, шулай булсын, балакайларым! Мичнең бәрәкәте көчле бит ул, яшәр өчен коты бар аның. Мичнең җылысын саклаучы, аның күмерен сүндермичә тотучы иясе бар, аны да ачуландырмыйк.
Әнисе:
– Әйе. (Мич янына килә.) Менә безнең балачак, яшь чакның истәлеге. Ап- ак мич.
Әтисе:
– И ул мичтә пешкән пәрәмәч-күмәчләрнең тәмлелеге!
1нче гармунчы:
– Мичтә пешкән икмәкнең кибән башын каймакка манып кетердәтеп ашаулар...
2нче гармунчы:
– Яңа пешкән икмәк исе бөтен авылны урап чыга иде!
3нче гармунчы:
– Ул мичтә, киптерергә куеп, утын астында калып янган бутыйлар…
Әтисе:
– Әйдәгез җырлыйк әле бер, бәләкәй чаклар искә төшеп китсен. (Җыр суза.)
Сагындыра, сагындыра
Мичтә пешкән әнкәй икмәге
Балачакны, яшьлек чакны
Искә алып кына бетмәле.
– Бу мичнең җылысы бөтен тәнгә үтеп керде.
1нче гармунчы:
– Юшкәсе дә оста куелган.
2нче гармунчы:
– Юллыгы, муены да матур.
3нче гармунчы:
– Ярылмаган да. Балчыгын кайдан алдыгыз?
Хуҗабикә:
– Әбделгалимнәр артыннан алдык.
3нче гармунчы:
– Шүкә Әбделләр артыннанмы?
Хуҗабикә:
– Юк, тау Әбделләр артыннан. Анда балчык яхшы. Ул үзе дә мичне оста итеп чыгара иде.
1нче гармунчы:
– Әбдел абзый бит голлан мичен матур төзи иде.
2нче гармунчы:
– Голлан миче бит ул турыга гына тарта. Җылысы озакка бармый. Ә менә бу – борынгы мич.
3нче гармунчы:
– Мичче Ибрай картның кулына охшап тора. Аның юллыгы бик шәп тарта иде. Берьюлы учакны да, мичне дә ягасың. Гөжләтеп тарта!
Әтисе:
– Ә бит Мәчтүрә карчыкныкы тартмаган – төтен чыгарган.
3нче гармунчы:
– Тартмаса, останы яңадан чакырырга туры килә инде.
2нче гармунчы:
– Мәчтүрә карчык бит ул бик кысмыр кеше булган. Хакын түләмәгәндер.
3нче гармунчы:
– Менә шул-шул: хакын түләгәч – төзәткән!
1нче гармунчы:
– Төзәткән – ничек итеп?
3нче гармунчы:
– Пыяласын ваткан.
2нче гармунчы:
– Кемнең? Мәчтүрәнеңме?
3нче гармунчы:
– Мичнең!!! Юшкәсе белән дуңгызы арасына пыяла куеп калдырган булган. Шуңа тартмый, ди, морҗасы. Мәчтүрә күрмәгәндә, морҗа башына менеп, бауга таш бәйләп төшереп, ваткан пыяласын. Эш көйләнгән.
1нче гармунчы:
– Әйе, элеккеге картлар хикмәтле булганнар шул.
2нче гармунчы:
– Эх-ма! Әйдәгез әле, балалар, мич турында бер хикмәтле тизәйткечне такмаклыйк, беләсезме?
Балалар:
– Беләбез!
Мич башында биш мәче –
Биш мәченең биш башы.
Биш мәченең биш башына
Ишелмәсен мич ташы.
(Кемдер ишек кага. Балалар аны мич иясе дип уйлый.. Олылар үз урыннарында утыра. Ике кыз ишек янына килә.)
Мич иясе:
– Тук-тук-тук.
Кызлар:
– Кем бар анда?
Мич иясе:
– Тук-тук-тукыран
Тукылдатып утырам.
Мичтә икмәк пешә микән? –
Шуны көтеп утырам!
Кызлар:
– Нәрсә кирәк сиңа?
Мич иясе:
– Икмәк кирәк.
Кызлар:
– Кертмибез!
Мич иясе:
– Кертмәсәгез, мич авызыннан керәм.
Кызлар:
– Корымга буяласың.
Мич иясе:
– Тәрәзәне ватып керәм.
Кызлар:
– Пыялага киселәсең.
Мич иясе:
– Алайса, ишектән генә сикерәм дә керәм.
(Ишекне ачып җибәрә. Ике кызны да тотып ала.)
Мич иясе:
– Менә берьюлы ике икмәк булды. Мин хәзер сезне ашыйм.
Кызлар:
– Җибәр, зинһар, мичтә хәзер икмәк пешеп чыга. Сиңа бирербез.
Мич иясе:
– Котыласыгыз килә икән, берәр һөнәрегезне күрсәтегез, алайса!
Кызлар:
– Без бии беләбез.
(Ике кыз “Шаян кызлар биюе”н башкара. )
Мич иясе:
– Афарин, матур биедегез!
(Мич иясе уртага утыра, балалар аның тирәли чүгәли.)
Тук-тук-тукыран
Тукылдатып утырам.
Мичтә икмәк пешә микән
Шуны көтеп утырам!
Балалар:
– Ә сиңа нинди икмәк: табада пешкәнеме, күмәч калаендагысымы, әллә мич төбендә көлдә өлгергәне кирәкме?
Мич иясе:
– Мич төбендә көлдә өлгергәне, әлбәттә.
Балалар:
– Анысын алып булмый шул… Мич төбенә ябешкән! (Көлешәләр.)
Мич иясе:
– Алайса, табадагысы.
Балалар:
– Анысы бик җәелеп пешкән. Капчыгыңа сыймас. (Янә көлешәләр.)
Мич иясе:
– Алай булгач, күмәч калаенда пешкәне дә ярый.
Балалар:
– Анысы бик күпереп кабарып пешкән шул. Кочагыңа сыймас.
Мич иясе:
– Ах, сез шулаймы!
(Сикереп тора да, балаларны бастыра башлый. Балалар кача. Мич иясе берсен дә тота алмый. Аптырагач, мич авызына башын тыга. Балалар яшеренгән урыннарыннан килеп чыгып, аның артына төртәләр, көлешәләр. Мич иясе бөтен гәүдәсе белән мич эченә кереп китә. )
Мич иясе:
– Әллә мичкә кереп тулдылар инде?
Балалар:
– Тота алмадың, җәза бирәбез, табада биетәбез!
(Табаны идәнгә каплап куялар да, балалар такмак әйтә. Мич иясе таба өстендә сикергәли башлый.)
Мич авызында капкач –
Җылысы чыкмый япкач.
Таба өсләрендә бии,
Дуслары җыелышкач.
(Биеп бетергәч, мич иясе табагачы белән табаны табагачы белән эләктереп мич алдына куя.)
1нче кыз:
– Бик матур биедең. Болай булгач, сиңа икмәк бирәбез.
Мич иясе:
– Рәхмәт, балалар! Инде саубуллашыр вакыт та җитте. Теләк әйтик.
Бергәләп:
– Дөньялар имин булсын,
Йортыбыз тыныч торсын,
Икмәкләребез уңсын,
Илебезгә кот кунсын!
Мич иясе:
– Сау булыгыз!
(Чыгып китә. Ишектән күрше апалар килеп керә.)
Күрше апалар:
– Исәнмесез! Мич котларга килдек.
Хуҗабикә:
– Әйдәгез, түрдән узыгыз!
(Күрше апалар чиратлашып балаларга табышмак әйтә башлыйлар.)
1нче апа:
– Агач башы тукылдык,
Тукый-тукый тук булдык.
Балалар:
– Тукран!
2нче апа:
– Сөяге юк, теше юк
Сөйләмәгән сүзе юк.
Балалар:
– Тел!
3нче апа:
– Үзе ак күлмәк кигән,
Башы түшәмгә тигән,
Аягы җиргә тигән.
Балалар:
– Мич!
4нче апа:
– Үзе түгәрәк, урыны түрдәрәк,
Эче тулы күзәнәк.
Әчкелтем дә, төчкелтем дә,
Бар нәрсәдән кадерлерәк.
Балалар:
– Икмәк!
Әнисе:
– Сырлы-сырлы-сырлы ул
Безнең белән җырлый ул.
Балалар:
– Гармун!
(Гармунчы уйнап җибәрә, балалар такмак әйтә.)
– Сылу апа, җиңгәчәй,
Самавыры тулы чәй.
Өстәлендә – пәрәмәч
Кулларында – зур күмәч.
Сылу апа, җиңгәчәй,
Самавыры тулы чәй.
Тукмачы да умачы
Яннарыңнан кумачы.
Күрше апалар (бергәләп):
– Мич җылысында бигрәк ямьле утырасыз! Яңа мичне котлап, без дә сезгә күчтәнәчләр алып килдек! Әйдәгез, бергәләшеп авыз итик! (Кулларындагы күчтәнәчләрне өстәлгә салалар.) Тукта әле, тик утырмыйк! Такмак әйтеп алыйк. Мич иясенең исе китәрлек булсын!
Бәрәкәтле мич булсын,
Таңнар атып, кич тусын!
Туганнарыгыз нык булсын,
Ә дошманнар юк булсын!
Балалар иманлы булсын,
Күңелләре саф булсын,
Олыгайган көнебездә
Безгә таяныч булсын.
Яңа сауган җылы сөттәй,
Ап-ак булсын мичегез.
Ут-күзсез, кайгы-хәсрәтсез
Матур гомер кичегез!
1нче гармунчы (гаҗәпләнеп):
– Рамил абый кая булды соң?
1нче апа:
– Мич башына менеп киттеме әллә? Егылып төшмәсен!
(Шулчак Рамил исемле 2нче гармунчы җырлый-җырлый мич артыннан килеп чыга.)
Неужели менә алмам,
Неужели төшә алмам.
Неужели бер матурны
Үземә караталмам?!
2нче гармунчы:
– Мич башыннан төшүнең дә рәте бар бит.
1нче апа:
– Әллә кәбәркә артында кызлар бармы?
2нче гармунчы:
– Кызлар кәбәркә артында булмый ул. Аларны йола буенча элек-электән өскәрәк – чормага яшергәннәр. Кияүгә чыккач, сүзе өстен булсын дип.
(Гармунчыларның һәрберсе, көлешә-көлешә, мич турында кызыклы мәзәкләр сөйләп алалар һәм бергәләп такмак әйтә башлыйлар.)
Карурманнан параход килә,
Кар-бураннар туздырып.
Мич башында тараканнар
Бал эчәләр сызгырып.
Бабай менгән мич башына,
Чебен үтерәм диеп.
Әби дә менгән артыннан
Бәреп үтерәм диеп.
Иртән торып, тышка чыксам,
Төтен чыга морҗадан.
Балда йөзәм, майда йөзәм –
Бигрәк уңдым марҗадан.
Ай-ли ни баса?
Хәмдияне су баса.
Әбделне дә басар иде,
Тау башында тормаса.
2нче апа:
– Яле, балалар, мич турында мәкаль-әйтемнәрне кем күбрәк белә икән? Көч сынашып алыйк. Җиңүчегә бүләгем дә бар.
Балалар:
– Мичкә яксаң, мич була.
Таң ата да кич була.
– Мич кадере кыш җиткәч.
– Мич башында җиләк пешми ул.
– Мичкә ут керде – өйгә кот керде.
Хуҗабикә:
– Ярар, балалар, сүз бәйгегезне ташлап торыгыз. Хәзер яңа гына мичтән чыккан кайнар икмәк белән чәй эчәрбез. Мин табын әзерләгәнче берәр матур җырыгызны җырлап ишеттерегез әле.
Балалар (бергәләшеп):
Җылы эзләп, яңа өйгә кердем, –
Ап-ак мичләр салып куелган.
Мич җылысы сабый чакларымның
Күңеленә кереп уелган.
кушымта:
Сагындыра-сагындыра
Мичтә пешкән әнкәй икмәге.
Бала-чакны, яшьлек чакны
Искә алып кына бетмәле.
Сагындыра ап-ак мичнең
Көлдә пешкән икмәк исләре.
Мич җылысын тоеп, үткәннәрдән
Урап кайта барча хисләрем.
(Кушымта шул ук.)
Мич җылысын саклый кебек
Мич төбендә калган күмере
Дус-туганнар иңне-иңгә терәп,
Үткәрәек бергә гомерне!
(Хуҗабикә күмәч калаенда яңа пешкән икмәкне өстәл өстенә каплап сала. Күмәч калаен читкә алып куя. Дога әйтеп, бик кадерләп кенә икмәкне телемләп кисә. Җыр тәмамлануга барысын да өстәл янына чакыра.)
Хуҗабикә:
– Яңа җыр булды бугай бу. Бик матур җыр, рәхмәт! Яңа мичтән чыккан, бәрәкәтле икмәк белән мин дә үзегезне сыйлыйм әле бер. Кибән башын, Рамил энем, сиңа бирәм, гармунчылар белән бүлешегез — ир-атларнын сүзе гел өстен чыксын әле. Авылыбызның аксакалы булырсың! Изгелекле эшләргә өндәрсең! Икенче телем – күршеләремә, бүлешеп ашагыз – сердәш булырсыз! Өченче телем, балалар, сезгә, кардай акбур белән бурланган мичтә пешкән икмәкнен бәрәкәте, яшәү коты җаныгызга шифа, тәнегезгә дәва бирсен. Киләчәктә изге гамәлләр белән, матур яшәргә язсын сезгә! Бәхетле булыгыз!
Ә хәзер килгән кунакларны сыйлыйк – яңа пешкән икмәк авыз иткән кеше бай табынлы, киң күңелле, таза-сәламәт була ул!
Сценарий авторы: Резида Равил кызы САБИТОВА.
Читайте нас: