Илдус ФАЗЛЕТДИНОВ. Имән тамыры

Егет үткән юлда сафлар сынды,

Туплар ау ды, танклар ватылды.

Кайдан алды егет мондый көчне,

Кайдан алды мондый ялкынны?

Муса Җәлил

1944 елның 21 августы... Көн чалт аяз, аз гына җил дә юк. Мондый көнне балык шәп каба диләр. Хәер, балык кайгысымыни! Әнвәр Абдул­лин үз артиллерия расчетына оруди­ены ныграк маскировкаларга кушты да, якындагы каен төбенә утырып тәмәке кабызды. Алар инде ничәнче көн Густанишка авылы янында, 215 һәм 277 укчы дивизияләр арасында торалар. Якында гына дошман җире — Көнчыгыш Пруссия башлана. Баш­ка көннәрне бу тирәдә автоматлар тавышы, пушкалар гөрселдәве кола­кларны ярса, бүген ниндидер сәер тынлык биләп алган. Шылт иткән та­выш та юк. Хәер, Әнвәр аңлый, бу — алдаткыч тынлык. Гадәттә, мондый тынлыктан соң дошман атакасы баш­лана. Җитмәсә, бүген дивизион ко­мандиры телефоннан шылтыратып, немецларның һөҗүмгә әзерләнүе ту­рында кисәтеп куйды. Димәк, уяу бу­лырга кирәк.

Кинәттән әйләнә-тирәдә мәхшәр купты, снарядлар шартлый башлады. Ком-тузан болыты бар дөньяны бас­ты. «Әһә, немецлар һөҗүмгә күтәрел­деләр булса кирәк», — дип уйлап куйды орудие командиры һәм бинок­леннән дошман позицияләрен күзәтә башлады. Көнбатыштан кара болыт булып немец танклары һәм солдат­лары килә иде. Артиллерия дә ярдәм итеп тора.

Әнвәр расчетына паникага би­релмәскә, орудиене хәзерләп фашистларга төзәп куярга кушты. Ул ара­да немецлар бөтенләй якынлашып беттеләр. Егетләр инде берничә тап­кыр ут ачарга рөхсәт сорадылар. Ләкин Әнвәр түзәргә, немецларны тагын да якынрак җибәрергә боерык бирде.

Кинәт аларның орудиесеннән күп булса 100—150 метр сулдарак урнашкан 122 миллиметрлы гаубица атып җибәрде. «Их, егетләр, позици­ягезне бик иртә ачтыгыз, әрәм була­сыз бит!» — дип җан ачулары белән кычкырды Әнвәр. Ләкин соң иде ин­де... Гаубицаның кайда урнашканын сиземләгән дошман, аны бик тиз юк­ка чыгарды. Күзләргә яшь килде. Әле кайчан гына кайгысын да, шат­лыгын да бергә бүлешеп, бер кашы­ктан ашаган егетләр иде бит. Нишли­сең, сугыш хаталарны гафу итми...

Ул арада фашист танклары, ата-ата, безнең солдатлар яткан окопларны җир белән тигезләргә то­тындылар. Кинәт иң алдан килгән «Пантера», орудиегә сырты белән борылып, якындагы окопларга табан юл алды. Мондый уңай моментны кулдан ычкындырырга ярамый иде, чөнки бу төр танкларның иң йомшак җире — сырт бронясы. Беренче сна­ряд танкның гусеницасын эштән чы­гарды. «Пантера» бер урында әйләнә башлады. Икенче, өченче снарядлар машинаның башнясын бәреп төше­реп, эшне тәмамлап куйды.

Калган фашист танклары орудиенең кайда торганын күреп, туктаусыз ата-ата аның өстенә килә башлады­. Ике егет һәлак булды, орудиенең панорамасы ватылды. Ләкин өч батыр — расчет командиры Әнвәр Абдулла улы Абдуллин, төзәүче Ря­зань егете Юрков, коручы Курск укы­тучысы Семинихин үзләренең төз атулары белән немецның тагын ике «Пантерасын», бер «Фердинанд»ын, бер бронетранспортерын юкка чы­гарды. Совет солдатларыннан мондый каршылык көтмәгән фашист­лар кире борылырга мәҗбүр булды­, чигенә башлады. Ул арада Абдуллин расчеты броня тишкеч сна­рядларны шрапнельгә алыштырып, немец пехотасына каршы ут ачты һәм йөзләгән фашистны кырып сал­ды. Ун сәгатьтән артык барган сугыш дошманның җиңелүе белән тәмам­ланды.

Хәлдән тайган өч артиллеристка озак ял итәргә туры килмәде. Бераздан аларның орудиесе каршына ди­визион командирының машинасы ки­леп туктады. Аңардан командир һәм аның адъютанты төштеләр.

— Молодцы, егетләр,— диде ко­мандир артиллеристларның аркасыннан кагып.— Иң батыр сугышкан расчет булдыгыз. Барысын да күреп, сокланып тордым. Ә син, Абдуллин, бүгенге көннән башлап үзеңне Со­ветлар Союзы Герое дип исәпли ала­сың.

Командир чыннан да сүзендә тора. 1945 елның 24 мартында чыккан СССР Югары Советы Президиумы карары белән старшина Әнвәр Абдулла улы Абдуллинга Советлар Со­юзы Герое исеме бирелә.

... Миңа 1997 елда, “Тулпар”ның Илеш районына багышланган махсус санын әзерләгәндә Әнвәр ага белән очрашып, бик озаклап сөйләшеп утыру бәхете тигән иде. Инде 53 елдан артык вакыт үтсә дә, Әнвәр ага бу вакыйганы кичә бул­гандай, бар нечкәлекләре белән хәтерли иде. Хәер, сугышның беренче көненнән алып соңгы сәгатенә кадәр кулына корал тотып немец фашист­ларына, аннан соң япон самурайла­рына каршы көрәшкән кеше бу тәмугны кайчан да булса оныталды микән? Җитмәсә, тәндәге дүрт яраң сыкрап, әлегә кадәр аягыңда утырган мина ярчыклары хәтереңне яңартып торса. Иманым камил, юктыр...

Әнвәр Абдулла улы Абдуллин 1917 елда Илеш районы Иске Дөмәй авы­лында туа. Бик яшьли — 1925 елда ук ятим кала, чөнки әтисе икенче хатын­га өйләнә. Аңлашылып тора, ятим балага үз көнен үзенә күрергә туры килә. Кечкенә Әнвәр олылар белән беррәттән колхоз эшләрен башкара — тирес түгә, чүп утый, иген игә, утын кисә. Шул ук вакытта авылның дүрт еллык башлангыч мәктәбен дә тәмамлый. Миллионнарча кеше го­мерен алып киткән 1921 нче һәм 1932 нче елгы ачлыкларны үз башын­нан кичерә. 1934 елда агасы Хөснул­ла аны үзе янына Бүздәккә чакыртып ала. Биредә яшь егет Каран май һәм сыр ясау заводына эшкә керә. Әмма белемгә омтылышы аны беркайчан да ташламый. Ул экстерн рәвештә тулы булмаган урта мәктәпне тәмамлый, Дәүләкән ФЗУсында май-сыр эшләүче белгечлеген ала. Ә инде күп вакыт та үтми, ул Бүздәк кооператив техникумына укырга керергә карар итә. Имтиханнарны уңышлы тапшы­рып, Әнвәр ага студент булып китә. Өч елдан соң ул бу уку йортын уңыш­лы тәмамлап, диплом ала.

Ләкин бу чорда Ватаныбыз өстендә кара болытлар нык куерган була инде. Шуңа күрә дә 1939 елның сентябрендә Әнвәр Абдуллин хәрби хезмәткә чакырыла. Башта ул Монго­лиянең Баян-Тумен (хәзерге Чайбалсан) шәһәре янындагы чүлдә хезмәт итә. Биредә солдатлар бик кырыс шартларда, палаткаларда яшәп, сугыш серләрен өйрәнәләр. Әнвәр ага сөйләвенчә, Монголиядә алган тәҗрибә аны сугышта берничә тап­кыр үлемнән саклап кала. 1941 ел­ның 30 маенда ул хезмәт иткән частьне эшелонга төяп Көнбатышка алып китәләр. Бер уңайлыксыз товар поездында бик авыр юл кичергәннән соң, 20 июньдә Украинаның Проскуров шәһәрендә тукталалар. Әмма сугышчыларга ял итәргә туры килми. 22 июньдә төнлә аларны тревога бу­енча күтәреп, коралландырып сугыш­ка кертеп җибәрәләр. Әнвәр ага 82 нче дивизиянең 603 нче укчы полкы­ның разведчигы булып китә...

— Безнең төп вазифабыз дошман тылыннан «тел» алып кайту иде,— дип сөйләде Әнвәр ага.— Бу бик хәтәр эш. Гадәттә, төнге сәгать икедән соң дүртешәр кешедән тор­ган ике төркем белән фронт линия­сен кисәбез. Немец сизеп алса, бетте. Шулай да без, гадәттә, алга куелган бурычны төгәл үти идек. Сугышның беренче көннәре безнең өчен бик авыр булды. Фашистлар шәп коралланган, техник өстенлек тә алар ягында иде. Гитлерчылардан куркып, алар ягына чыгучыларны да күрергә туры килде. Гадәттә, бу эш­не украин-белорус милләтле солдат­лар башкара иде. Безнең Себер-Урал якларыннан мондый кабихләр булмады. Гомумән, Себер-Урал хал­кы дөнья цивилизациясен гитлерчы­лар кулыннан җимерелүдән саклап калды, дип тулы хокук белән әйтә алам мин.

...1941 елның 24 июлендә Әнвәр ага каты яралана. Контузия ала. Ростов-Дон шәһәрендә 3 ай буена хәрби госпитальдә ята. Әмма немец гаскәрләре бу шәһәргә дә килеп җитәләр. Госпиталь Көнчыгышка эвакуацияләнә. Әнвәр Абдуллин те­релеп килүчеләр батальоны составында Кара диңгез флотының 80 нче бригадасына килеп кушыла. Озак та үтми аларның частен Карел фронты­на озаталар. Биредә яшәү шартлары бик авыр була.. Солдатларга туклану өчен бирелә торган көнлек паек бар­мак башы кадәрле бер сохаридан гыйбарәт була. Авырлыкларга чыдый алмыйча, үз-үзенә кул салган яисә дошманга әсирлеккә бирелгән су­гышчылар да очрый монда. Әмма Әнвәр аганың туган якка, яшәүгә мәхәббәте бу тормыш сынауларын да уңышлы үтәргә ярдәм итә.

1942 елның апрель азагында Әнвәр Абдуллин Пенза артиллерия училищесына җибәрелә. Ләкин би­редә аңа өч ай гына укырга туры килә. Укытып бетермәстән, аларны Сталинград фронтына ташлыйлар. Биредә Әнвәр ага дошманның фельдмаршал Паулюс җитәкчеле­гендәге группировкасын тулысынча тар-мар иткәнче сугыша. Бу опера­циядән соң аны 76 миллиметрлы танкка каршы ата торган тупның ко­мандиры итеп куялар. Шушы вазифа­да ул берничә хәрби операциядә кат­нашып, Кенигсбергка кадәр барып җитә. Дүрт тапкыр яралана.

— Советлар Союзының көнбатыш өлешен тулысынча азат итүне максат итеп куйган «Багратион» операция­сендә минем расчетның яртысы һәлак булды. Алар урынына фронт­ка китәргә теләк белдергән җинаять­челәрне бирделәр. Бу егетләр су­гышта кыю булсалар да, холыклары ташка үлчим иде. Миңа алар белән хезмәт итү вакытында көчле педагог­ка да, нечкә психологка да әйлә­нергә туры килде. Һәр шәхескә ин­дивидуаль караш булдырырга ты­рыштым. Гомумән, сугыш мине күп нәрсәгә өйрәтте,— дип сөйләде миңа Әнвәр ага.

1945 елның 5 маенда Әнвәр агаларның частен Көнчыгыш фронтка япон самурайларына каршы җибә­рәләр. Җиңү көнен ул Мәскәү янын­дагы Кызыл Пресня станциясендә каршылый. Мәскәүлеләр алдында митингта солдат-җиңүче буларак чы­гыш ясый. Ә инде 9 августта янә су­гыш уты эченә кереп китә. Манчьжурияне, Мулино, Мудоцзян кебек шәһәрләрне япон самурайларыннан азат итүдә катнаша. Демобилизацияләнеп, өйгә, сөйгән Башкортстанына кайту бәхете аңа тик 1946 елның 20 июнендә генә тия.

Сугыштан соңгы җимереклекләрне төзәтү, икътисадны күтәрү өчен иле­безгә көчле җитәкчелек кадрлары кирәк була. Шушы максат белән Әнвәр ага өлкә партия мәктәбен тәмамлап, озак еллар буе КПССның Бүздәк район комитетында эшли. Ан­нан Уфага чакыртып алынып, партия­нең Молотов (хәзерге Совет) райко­мын җитәкли, Кырмыскалы районын­да беренче секретарь вазифасын башкара. Күпмедер вакыт КПССның Башкортстан өлкә комитетының про­паганда һәм агитация бүлегендә ин­структор булып эшләгәч, ул үз теләге белән Уфа Резина — техник әйбер­ләр заводына күчә. Биредә 27 ел бу­ена хезмәт дәверендә Әнвәр ага партия комитетын җитәкли, цех на­чальнигы, директор урынбасары ва­зифаларын башкара.

Әмма кайда гына яшәп, кайда гына эшләмәсен, Әнвәр ага күңеле белән һәрчак якташлары янында була. Ку­лыннан килгәнчә, аларга ярдәм итәргә тырыша. Илешлеләр дә үзләре­нең данлыклы якташларына зур ихти­рам, хөрмәт белән карыйлар. Ихти­рам итмәслекмени! Районда туып- үсеп, Бөек Ватан сугышы кырларын­да Ватаныбызның иң зур бүләге — Советлар Союзы Герое исеменә лаек булган ике генә шәхес бар бит. Бе­ренчесе — ике тапкыр Советлар Союзы Герое Муса Гәрәев, икенчесе — Әнвәр ага Абдуллин.

Герой үзе исән чакта ук, туган-ягы — Иске Дөмәй авылында аңа һәйкәл куелды. Хаки­мият вәкилләре Әнвәр агага «Илеш районының почетлы гражданины» исемен бирделәр. Әнвәр Абдуллин — бу бүләккә лаек булган беренче кеше.

Әнвәр ага шактый озын гомер кичереп, 2002 елның 28 октябрендә вафат булды. Ләкин якташлары хәтеренә аның исеме мәңгелеккә берегеп калды. Әнвәр аганы — Илештән, Илешне — Әнвәр агадан аерып карап булмый. Имән тамырлары белән җиргә ничек берексә, Герой да туган ягына шулай ук береккән. Бүген Илеш районы үзәге булган Югары Яркәй авылында Бер урам аның исемен йөртә. Шунда һәм туган авылындагы мәктәптә Әнвәр Абдуллин истәлегенә мемориаль такта ачылган. Шундый ук такта Уфада, Герой яшәгән йортта да бар. Чынлап та, батырлык беркайчан да юктан бар булмый, ул туган тупсага, туган төбәккә мәхәббәттән үсеп чыга. Һәм туган ягың да сиңа ихлас ихтирам белән җавап кайтара. Әнвәр Абдуллинның язмышы – моңа ачык мисал.

Фото Starina.ru сайтыннан.